Amerika bektaşileri

Amerika bektaşileri

Amerika’daki Arnavut Bektaşiliğinin önemli bir ismi olan Recep Ferdi Baba,1901 yılında Arnavutluk’un güneyinde Cirokaslar isimli bir köyde doğmuştur. Genç yaşlarda Tepedelendi Ali Paşa tarafından Tirhala Derviş Kolejine yazdırılarak Metafizik eğitimi almıştır. Jirokastro şehrinde klasik lise eğitimi gördükten sonra medreseye giderek ünlü müderris Molla Rakip Efendi’den Arapça, Farsça öğrenmiştir. Türkçe, Arnavutça, Sırpça, İtalyanca, İngilizce, Fransızca, Yunanca lisanlarına da iyi derecede vakıftır (Koca, 2002: 16; Trix, 1993: 2).
Recep Ferdi Baba, Ergiri Dergâhı Post-nişini olan Selim Ruhi Baba’nın tekkesinde derviş olmuştur. Recep Ferdi Baba’nın yanında uzun yıllar kalarak muhabbetlerine (derslerine) katılan Frances Trix, onun muhabbetini ve itimadını kazanmış Amerikalı bir akademisyendir1 Trix’in Recep Baba’yla olan sohbetlerinden edindiği bilgiye göre Recep Babanın dervişi olduğu “Selim Ruhi Baba tekkesine giden yolun iki yanı kavak ağaçları ile doludur. Bu yolun sonunda ise her zaman açık olan büyük bir taş kapı mevcuttur. Kapının dışında ise dervişlere ait olan taştan sarıklı mezar taşları bulunmaktadır. Kapıdan geçince büyük bir avlu karşımıza çıkar. Avlunun içinde tekkenin kurucusuna ve diğer dervişlere ait olan başka mezar taşları bulunmaktadır. Tekke üç ana binadan oluşmaktadır. Sol tarafta misafirlerin ve dervişlerin kaldığı misafir evi, ortadaki binada mutfak ve yemek odası. Onun arkasında da hayvanların kaldığı yer, sağ tarafta ise tekkenin babasının dinlendiği, ibadet ettiği bina, holün altındaki küçük özel tören odası, yani meydan odası ve bu meydandan sorumlu kişinin odası yer almaktadır. Bu odaların içinde en önemli oda babaya ait olanıdır. Bu odada baba misafirlerini ağırlar, muhabbetlerini gerçekleştirir ve derslerini yapar (Trix, 1993: 156-157).
Recep Ferdi Baba, İkinci Dünya Savaşı başladığında tekkenin başına geçmiştir. Recep Ferdi Baba, Arnavutluk’ta bulunduğu yıllarda Bektaşi erkân-namesini ve Süleyman Çelebi’nin mevlidini Arnavutça’ya çevirmiştir (Koca, 2002: 17).
Arnavutluk’taki rejim sebebiyle inancını rahat bir şekilde yaşayamayacağına inanan Recep Ferdi Baba,1944 yılının sonunda Arnavutluk’u terk etmiştir. İtalya’da değişik mülteci kamplarında geçen dört yıldan sonra Kahire’ye gitmiş ve burada hâlâ faaliyetlerini sürdüren Arnavut tekkesinde (Abdal Dergâhı) dört yıl geçirmiştir (Clayer, 2004: 241).
30 Ocak 1949 tarihinde Mısır’da bir araya gelen Hür Dünya Babaları oy birliği ile Kaygusuz Dergâhı’nın postnişi olan Ahmet Sırrı Baba’yı Dede Baba seçmişlerdir. Ahmet Sırrı Baba Bektaşiliğin geleceğinden endişe duyduğu için Recep Ferdi Baba’ya Babalık icazeti vererek Amerika’ya görevli olarak göndermiştir (Koca, 2002: 17).
Recep Ferdi Baba,1952 yılında New York’a yerleşmiş olan kız kardeşinin yanına giderek, tekke kurmak için uygun bir mekân arayışına girmiştir. Araştırmaları neticesinde Detroit şehri yakınlarında Taylor isimli Arnavut yoğunluklu bir yerleşim bölgesi bularak gerekli girişimlerde bulunmuştur. Tekke kurmak için uygun bir mekân olan bu bölgede bir çiftlik ve büyük bir arazi satın alınarak gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Bu tekke yasal olarak 15 Mayıs 1954 yılında hizmete açılmıştır (Clayer, 2004: 241). Kahire tekkesinin babası olan Ahmet Sırrı Dede’nin hazırlamış olduğu kurallara göre de Recep Baba tekke babalığına seçilmiştir. (Clayer, 2004: 241)
Recep Baba, Kahire’den gelirken yanında bazı dervişlerini de getirmiştir. Recep Babayla gelen dervişlerin isimleri de şunlardır: Ergirili Derviş Lütfi, Avlonyalı Derviş Arşi,2 Yakovalı Derviş Bayram, Derviş Ali ve Derviş Abbas Mürteza (Koca, 2002: 17)
Recep Baba, tekkenin kurulmasından sonra Amerika’da Bektaşiliğin felsefesini ve ilkelerini her kesimden okuyucuya taşıyabilmek amacıyla tekke komisyonunun desteğini de alarak Zeri I Bektashizmas (Bektaşiliğin yolu)3 adında altı ayda bir yayımlanan bir dergi çıkarma kararı almıştır. Editörün ilk sayıdaki dergiyi çıkarma amaçlarını ve Amerika’daki Arnavut Bektaşilerinin Bektaşiliği nasıl algıladığını izah eden yazısı önemlidir. Editörün yazısındaki “Bektaşilik İslâmi bir mistisizm olduğundan, mistisizme ve tarihine ve İslâm’ın genel kurallarına de değineceğiz” açıklaması yukarıdaki düşüncemizi teyyit eder doğruluktadır.
Bektaşiliği tanıtmanın yanı sıra Amerika’daki Arnavut Bektaşilerinin de birlik ve bütünlüğü açısından önem teşkil eden tekkenin bu yayın organı maddi imkânsızlıklar sebebiyle yayın hayatını fazla sürdürememiştir. Recep Ferdi Baba Misticisma dhe Bektashizma (Bektaşiliğin Mistisizmi) adlı eserinde dergiyi niçin çıkaramadıklarını da izah etmiştir (Clyer, 2004: 244).
Recep Ferdi Baba, 24 Haziran 1990 yılında Amerika’ya davet ettiği Bedri Noyan Dedebaba’dan halifelik icazeti almıştır.4 Recep Ferdi Baba, bütün gayretleri ile Anadolu’daki Bektaşiliğin sesi olarak Amerika’da Bektaşiliğin devamını sağlamıştır. (Clayer, 2004: 242).
Recep Baba, 14 Eylül 1995 tarihinde Hakk’a yürümüştür. Vefatından sonra dergâha Arnavutluk’tan Feramul Baba Postnişîn olmuştur.
Bektaşi tarikatının, Alevi süreklerinden farklı olarak Balım Sultan ile başlayan mutlak erkân-name uygulaması vardır. Bu erkân-name, “Balım Sultan Erkân-namesi” olarak anılmakta olup bu tüzük ile Bektaşilikteki mekânsal düzenlemeler, ritüeller pratikler standartlaştırılmıştır. Böylece tarikat içinde yaşanılabilecek müstakil açılımlar önlenmiştir. Geçmişten bugüne günümüze dünya üzerindeki tüm Bektaşi birimlerinde aynı yaklaşım var olmuştur. Bunun günümüzdeki en önemli örneklerinden birisi de Detroit’deki Bektaşi Tekkesidir.
Amerika’da sadece Bektaşilerin değil Bektaşiliğe sempati duyan farklı milletlerden insanların uğrak yeri olan tekke kompleksi, büyük bir bahçe içinde üç ana binadan oluşmaktadır.5 İlk bina tekkenin ana binasıdır. Tekke binasında ilk dikkati çeken çatının üstüne yerleştirilmiş kubbesi on iki terkli olan beyaz Bektaşi “tac”ıdır. Aynı Bektaşi tacı Recep Ferdi Babaya ait olan türbenin de çatısında bulunmaktadır. Yeni Dünyadaki bu Bektaşi tekkesinin çatısında bulunan on iki terkli beyaz taç, adeta tekkeye gelenlere şunları söylemektedir:
Külâh-ı Hâcı Bektaş-ı Velî’yi
Giyen İdrâk ede sırr-ı Ali’yi
Olur âyine-i kalbi musaffâ
Derûnunda bulur nûru celî’yi
(Noyan,1995:241)
(Hacı Bektâş külahını başına giyen Hz. Ali’nin sırlarına erer. Gönül aynası parıldar ve içinde nuru bulur.)
Tekkenin içinde misafirlerin kabul edildiği büyük bir salon bulunmaktadır. Alevi-Bektaşi öğretisinde yer etmiş ve bir kıymet hükmü taşıyan “mihmân (misafir) ev sahibinin gülüdür” düşüncesi burada da bütün incelikleri ile yaşamaktadır. Tekkeden içeri girildiğinde misafirlerin ağırlandığı bu salonda Arşi Baba’nın ev sahipliğinde, değerli araştırmacı, meslektaşım Frances Trix’in rehberliğinde ağırlanmanın mutluluğunu ve zevkini yaşadım. Tekkeye ziyaretim esnasında gördüğüm misafirperverliği, Arşi Baba’nın ve diğer tekke sakinlerinin duygularını Hatayi’nin şu dörtlüğü çok güzel anlatmaktadır.
Yine mihmân gördüm gönlüm şâd oldu
Mihmânlar siz bize safâ geldiniz
Kar kış yağar iken bahar yaz oldu
Mihmânlar siz bize safâ geldinizBu büyük misafir salonunda Amerikan ve Arnavutluk bayraklarının yanı sıra Recep Baba’nın Hacı Bektaş Velî’nin, Hz. Ali’nin, Ehl-i Beyt’in fotoğraf ve resimleri, muhtelif ayetlerin panoları yer almaktadır.
Bina içinde ayrıca Babanın yatak odası, selamlaşma odası, çalışma odası, muhabbet odası kütüphane ve yemek yenilen, toplantı yapılan büyük bir salon bulunmaktadır.
Frances Trix, kitabında tekkenin çalışma odasını şöyle anlatmaktadır. “Babanın sandalyesinin yanında, ayak ve başucunda seccadelerle örtülü olan bir sedir vardır. Duvara yastıklar yaslanmıştır. İnsanlar ayaklarını altlarına toplayıp sedirin üzerinde oturup sırtlarını yastıklara dayıyorlardı. Yerler Balkanlar’dakine benzeyen halılar ile kaplıydı. İnsanlar bu halıların üzerinde ayaklarını altlarına alarak oturuyorlardı. Babanın sandalyesinin diğer yanında bir masa vardı. Üzerinde 1901’de İstanbul’da Arap harfli basılmış altı ciltten oluşan bir ansiklopedi, Dielli (Arnavut- Amerikan gazeteleri), 16.yy’da Hüseyin Vaiz’in yorumladığı Kuran ve Bektâşilik savunmalarının bulunduğu kitaplar mevcuttu. Tabiî ki birçok da şiir kitabı. Bu kitaplar Türkçe ve Farsça idi. Nesimi, Fuzuli, Pir Sultan Abdal, Niyazi Mısri ve antolojiler. Bu antolojiler Türkçe yazılmıştı ve Türkiye’de yaşayan Bektaşiler tarafından hediye gönderilmişti. Baba çoğunlukla Arap harfleriyle yazılmış Türk şiirini okumayı tercih ediyordu. Duvarda bir ay takvimi asılıydı. Takvimin yarısı Babanın vatanı Arnavutluk’un suluboya resminden oluşuyordu. Hemen onun karşısında çerçeveli kadifenin üstüne altın harflerle yazılı “Besmele” asılıydı. Sedirin üzerinde de Necef’in (Hz. Ali’nin şehri) resmi vardı. Tekkenin her yeri hediye edilmiş eşyalarla döşenmişti. (Trix, 1993: 1-3 )
Bütün bunların tam aksine Babanın yatak odası oldukça sadeydi. Duvarda Babanın Hocası olan Selim Baba’nın fotoğrafı asılıydı.
İbadet yapılan özel oda da çalışma odasına pek benzemiyordu. Bu büyük oda Bektaşilerin çiftlik evine yapılan ilk bölmeydi. Bu odada mobilya yoktu ve her yer halı kaplıydı. Uçuk mavi boyalı duvarlar çıplaktı. Bütün dikkat mihraplara çekilmişti. Baba mihrapta oturuyordu ve sağ yanında mum basamakları vardı” (Trix, 1993: 1-2).
Tekkede klasik Bektaşi tekkesindeki meydan evi tasarımına uygun olarak kutsal eşik, küre mekânı, üzerinde çerağların bulunduğu Taht-ı Muhammed, niyaz taşı ve baba postu başta olmak üzere postlar bulunmaktadır. Tekkede ayrıca küçük bir meydan evi mevcuttur. Burada ocaklık, Hz. Ali’nin ve Bektaşi Babalarının resim ve fotoğrafları yer almaktadır. Tekkenin mutfağı ve yemek salonu zemin katta 400 kişinin yiyebileceği kapasitededir. Tekkenin mutfağında yemek pişirilen büyük boyuttaki tencereler Dede Korkut hikâyelerindeki toplu yemeklerin hazırlandığı “kara kazanları” hatırlatmaktadır. Mevlânâ’’nın Divân-ı Kebiri’ndeki “Gel, aramıza gir, Biz Hak Ã�şıklarıyız, gel aramıza katıl da sana aşk bahçesinin kapısını açalım…” (Can, 2004: 142) daveti gibi bu tekkede de Nevruzda Bektaşilerin yanı sıra her milletten ve her inançtan insan buluşmaktadır. Nevruzda toplantılar yapılmakta ve yemekler verilmektedir.
Trix’i tekkenin mutfağı ile ilgili şunları anlatmaktadır. “Daha az resmi olan konuşmalar da burada yapılmakta ve kahveler içilmektedir. Uzun masanın başında Baba rahatça oturur ve başkanlık ederdi. Babanın oturduğu yerin arkasında yerleştirilmiş siyah sobanın sıcaklığı üst kattaki sınıfları da ısıtmaktaydı. Yemek masasının etrafındaki konuşmalar, yemekten sonra sofra başında yapılan dualar Baba ile olan özel diyaloglarımız idi. (Trix, 1993:6-7) Baba yemeklerden sonra mutlaka dua ederdi. Duasını bitirdikten sonra sağ elini kalbinin üzerine koyup, başını öne eğip “HÃ�” derdi. (Trix, 1993: 10).
Tekkenin mutfağı ile bitişik yemek yenen büyük salonun bir köşesinde de ayaklı panolara asılmış olan Recep Ferdi Baba’yı ve Arnavut Bektaşilerini anlatan resimler mevcuttur. Resimlerin sergilendiği panoda resimlerin üstünde Recep Baba’nın hayatını kronolojik bir anlatması sebebiyle “Recep Baba’nın tarihi” yazmaktadır.
Tekkede Türkçe, Osmanlıca, İngilizce ve Arnavutça kitapların bulunduğu küçük bir de kütüphane mevcuttur.
Tekkenin yemek yenen salonu dahil istisnasız bütün odalarında Hz..Ali ve Hacı Bektaş Velî’nin resimleri mevcuttur.
Tekke binasının solunda bulunan sıra sıra evler ise tekkenin harcamaları için kiraya verilmektedir. Burada oturanlar ayrıca tekkenin hizmetinde de bulunmaktadırlar. Recep Baba’nın gömüldüğü türbe ise bahçenin içindedir. Bu türbenin Anadolu’nun her hangi bir yerindeki türbeden hiçbir farkı yoktur. Sanduka, üzerinde yeşil ayetler yazılı olan yeşil bir örtü ile kaplanmıştır. Recep Ferdi Baba belediyeden özel bir izinle tekkenin bahçesine gömülmüştür.
Frances Trix, Recep Baba hakkında kitabında şunları söylemektedir “Baba büyük bir otoriteye sahipti, tekkenin başıydı. Tekkeye gelen insanlar onu selamlamak için yanına giderlerdi. Bu selamlama el öpüp başa koymaktan ibaretti. Tekkenin üyeleri babanın avcunun içini öperken dışardan gelenler elinin üstünü öperlerdi. Onun bulunduğu odadan ayrılırken geri geri giderler ve eğilerek saygılarını gösterirlerdi. Bütün bu davranışların arkasında Baba’ya saygı ve sevgi vardı. Baba 21 yaşında dervişlik ve evlenmeme yemini etmiş, o zamandan beri kendine Allah’a adamış ve topluluğuna hizmet etmeyi sürdürmüştür” (Trix,1993: 3).
Recep Ferdi Baba, tekkesinde Arnavutluk’un güneyinde bulunan Gjirokater’deki Asım Baba tekkesi geleneği üzerine genel ve yaygın temayüllerin aksine alkol kullanımını da yasaklamıştı. Aynı şekilde Asım Baba tekkesinde de Ali Hak Baba tarafından alkollü içeceklerin içilmesi yasaklanmıştı (Clayer, 2004: 246)
Amerika’da bütün dini mabetler için gösterilen saygı, Bektaşi tekkesi için de gösterilmektedir. Bir gazetedeki beyanatında bundan bahseden Recep Ferdi Baba “Biz dergâhımızla iftihar ederiz. Bütün Bektâşi dergahları gibi bizim dergahımız da her millet ve dine mensup insanlar için daima açıktır” (Noyan, 1995: 58) demiştir. Bütün Bektâşi tekkeleri içinde bu tekke ve Recep Baba ayrı bir mevkiye sahiptir. Bu tekke Amerika’da Arnavutların birliği ve Bektaşi öğretisinin sesini duyurması açısından önemli bir görev icra etmektedir.

Çaldıran Savaşı(1514)

Çaldıran Savaşı(1514)

Osmanlı ordusu 22 Ağustos Salı günü Tebriz üzerine yürüyerek akşama doğru Çaldıran

alanına ulaştı. Osmanlı ordusu bu alanın kuzeybatı tepelerine arka vererek durdu. Vadiye hakim olan

doğu tepelerinde ise Şah İsmail’in çadırları görülüyordu. Yavuz selim o gece divanı topladı. Burada

hemen hücum etmek ile aç ve yorgun hayvanları 24 saat dinlendirmek şıklarından birisini tercih etmek

gerekiyordu. Çoğunluk orduyu dinlendirmekten yana idi. Sadece Defterdar Piri Mehmet Çelebi bu

görüşe katılmadı. Onun görüşü şöyle idi: “Eğer derhal savaşa başlanmazsa orduda özellikle akıncılar

arasında Alevi olan kimselerin düşmanla ilişki kurarak o tarafa geçmeleri, öyle olmasa bile isteksiz

savaşma ihtimalleri vardır. Buna meydan vermemek için şafakla savaşmaya başlanmalıdır.” Yavuz

Selim, “İşte yegane görüşü bulunan kimse… Yazık ki vezir olmamış” diyerek derhal hücuma

geçilmesini emretti(Hammer, 1990).

Şah İsmail’in 10. 000 kadar atlı zırhlı askerleri vardı. Atlı asker sayısı Safevi ordusunda daha

fazla iken Osmanlı ordusu ateş gücü bakımından Safevi ordusundan daha üstündü. Bütün bunlara

rağmen iki ordu güç bakımından birbirine denk görünüyordu(Ercan, 2002).

İki asker “Şah” ve “Allah” naralarıyla birbirlerine girdiler. Şah İsmail kendi idare ettiği hücumda

başarı sağladı. Yavuz’un sol cenahı artçı ordusuna kadar püskürtüldü. Fakat sağ kanada Beylerbeyi

Sinan Paşa, Ustaçlı-oğlu’nun düzenini bozmaya muvaffak oldu. Sinan Paşa’nın askeri saflarını

açacak yerde , düzenli şekilde toplara doğru çekilerek , zincirleri geçtiler. Bu hareket o kadar süratle

yapıldı ki, İranlılar birdenbire kendilerini topların önünde buldular. Topların önü açılır açılmaz Şah

İsmail safları arasına ölüm saçmaya başladılar. Bir an için savaş alanı ölülerle doldu. İlk ölenler

arasında Ustaç-oğlu’nun bulunuşu yenilgiyi tamamladı. Yavuz Selim bu tarafta üstün geldikten sonra

sol kanadın yenilgisini de onarması gerekiyordu. Subaylar, neferler Şah İsmail’in hızlı saldırışı

karşısında çekiliyorlardı. Padişah’ın emri üzerine yeniçeriler, arkasında siper almış oldukları

arabalardan kurulu seddi bozarak tüfek atmaya başladılar. Bu sırada Şah İsmail’in askeri gevşemeye

başladığı sırada Şah İsmail kolundan ve bacağından yaralanarak attan düştü. Bir Osmanlı süvarisi

elinde mızrağı ile Şah İsmail’in üzerine yürüdü, eğer Şah İsmail’in subaylarından birisi, kendisini feda

etmiş olmasaydı, Şah İsmail öldürülmüş olacaktı. Şahın yakınlarından Mirza Sultan Ali, Şah benim

diyerek askere doğru koştu ve esir edildi. Bu sırada Hızır adında birisi kendi canını tehlikeye sokarak

atını şah İsmail’e verdi. O savaşın kesin kaybedilmiş olduğunu görerek atını olanca hızıyla sürerek

savaş alanından kaçtı. Askerlerinden orada savaşmakta olanlarda ona uyarak kaçtıklarından savaş

alanı Osmanlı ordusuna kaldı(Hammer, 1990). Şah İsmail’in sevgilisi veya eşi Taçlı Hanım, Vidin

Sancak Bey’i Mesih Bey’in adamlarınca esir edilmiştir(Hammer, 1989).

İki taraf da Çaldıran’da çok kayıp vermiştir. Şah İsmail’in ordusundan 14 han, Yavuz

ordusundan da 10 sancak beyi savaş alanında hayata gözlerini yummuşlardır. Şah İsmail bütün gece

kaçarak ertesi günü şafak vakti Tebriz’e ulaştı, fakat kendisini başkentinde güven içinde göremediği

için Dergezen’e doğru çekilmeye devam etti(Hammer, 1989).

Ertesi günü sabah vakti Yavuz Selim, vezirlerinin ve askerlerinin resmi kutlamalarını kabul etti.

Daha ertesi günü padişah Tebriz üzerine yürüdü. Üç gün yüründükten sonra Tebriz’e ulaşıldı. Tebriz’e

girişin ertesi günü 6 Eylül 1514’te Sultan, Yakup Camii Kebir’ine giderek –hutbesi kendi adına okunan-

Cuma namazını eda etti. Bu güzel yapının tamirini emretti(a.g.e). Yavuz Selim, Tebriz’de 8-9 gün

kaldıktan sonra İstanbul’a dönüşünde Tebriz’de sanat erbabı, tüccar, şair gibi işe yarar bin haneyi

İstanbul’a getirdi. Bunların arasında Timur’un torunlarından Bediüzzaman da vardı(Uzunçarşılı, 1949).

Prof. Erol Güngör(1975)’e göre İstanbul’a gelenler arasında pek çok bilim ve düşünce adamı da

vardı. Bunlar Şah İsmail’in halkı kılıç zoruyla Şii yapma siyasetine karşı çıkıyorlar ve mezheplerini

değiştirmek istemiyorlardı. Hepsi İstanbul’da şereflerine uygun makamlara getirildiler.

Kış esnasında Yavuz Selim Amasya’da –İran Şahının kendisine kıymetli hediyeler getirmiş olanelçilerini

kabul etti. Elçiler Çaldıran Savaşı’nda sonra Padişah’ın eline esir düşmüş olan Şah’ın zevcesi

Sultan’ın hürriyetinin geri verilmesini rica etmekle görevli idiler. Yavuz onların isteklerini dinlemedi ve

elçileri tutuklattı. İkisi İstanbul’a ikisi de Dimetoka’ya gönderilerek orada hapse konuldular. Şah’ın eşi

olan Sultan da Taç-zade Cafer ile evlendirildi. Hammer’e göre, bu olaylarla milletlerarası hukuk

çiğnenmiştir. İslam Hukukuna göre de: Elçilere zeval yoktur. Yenilmiş olan asker İslam dininde

bulunduğuna göre, onun eşini üstün gelenin almasına da izin verilmemiştir(Hammer, 1990).

Çaldıran Savaşından önce Akkoyunlu devleti yıkıldığı için Diyarbakır Safevilerin eline geçmişti.

Çaldıran savaşından sonra Meşhur tarihçi İdris-i Bitlisi’nin aracılığıyla 25 kadar mahalli bey biraraya

gelerek Osmanlı hakimiyetini kabul ettiler. Vaktiyle Akkoyunlu merkezi olan Diyarbakır böylece

Safevilerin elinden çıktı. Fakat Şah İsmail, Çaldıran’da ölen Ustaçoğlu Mehmet Han’ın kardeşi

Karahanı göndererek Diyarbakır’ı kuşattırdı. Halkın Yavuz Selim’den yardım istemesi üzerine

gönderilen Bıyıklı Mehmet Paşa ile Şadi Paşa komutasındaki kuvvetler gelince Karahan kaçtı ve

böylece Diyarbakır Osmanlı toprağı oldu ve Bıyıklı Mehmet Paşa Diyarbakır beylerbeyi olarak atandı

ve Karahan’ı takip etti. Mardin yakınlarındaki savaşta Karahan vuruldu ve başı kesilerek öldürüldü.

Böylece Güneydoğu Anadolu tamamen Osmanlı hakimiyeti altına girmiş oldu(Güngör, 1975).

Sonuç

Şah İsmail’in Anadolu’da kendisi için propaganda yaptırması ve zaman zaman buraya fiili

müdahalede bulunması, Yavuz Selim’in babasını tahtan indirerek yerine geçmesine ve ülkesinin

güvenliğini sağlayabilmek için Şah İsmail yanlılarına karşı çok sert ve acımasız tedbirler almasına

sebep olmuştur.

Yavuz Selim ile Şah İsmail arasındaki mücadele ve Çaldıran savaşı Anadolu’da Alevi-Sünni

ayrılığını derinleştirdi. Bundan sonra Anadolu’daki pek çok Alevi can güvenliği sebebiyle kent

merkezlerinden dağ başlarına çekilerek tecrit hayatı yaşadı, böylece pozitif bilgi ve dini bilgilerden

mahrum kaldılar. Daha çok geleneklere dayalı kulaktan dolma şifahi kültürle yetindiler. Bunda Erdebil

tekkesi ile Anadolu Alevilerinin ilişkilerinin kesilmiş olması da etkili olabilir. Gerçi başlangıçta bilim ve

tasavvuf eğitimi yapan bu tekkenin zamanla bunu önemsemeyip siyasete ağırlık vermesi sebebiyle

çökmüş olduğu söylenebilir.

Mehmet Kırkıncı(1990)’ya göre bu savaştan sonra Osmanlı Devleti ile İran arasında kesin sınır

çizildi. Erdebil tarikatının Anadolu’da kalan mensupları, kendi dışındaki Müslümanların Ehl-i Beyt

sevgisinden mahrum oldukları şüphesine kapıldılar. Diğer gruplarla aradaki bu soğukluk zamanla

ihtilafa dönüştü.

Prof. Fuat Bozkurt(1993)’e göre Çaldıran Savaşının sonucu Osmanlı Devleti’nin başına büyük

sorunlar açmıştır. Bundan sonra Alevi veya Sünni bütün çiftçi halkın yaşadığı köyler ayaklanma

kaynağı olmuştur. Bundan tarikatçılar yararlanmış işşiz-güçsüz insanlar mezhep ayrılığı söz konu

olmadan ekmek parası bulabilecekleri ümidi ile isyancıların bayrağı altında toplanmışlardır. Bu durum

o dönemdeki Osmanlı ekonomisinin sanıldığı kadar güçlü olmadığını göstermektedir.

Anadolu’da yönetime yaklaştırılmayan fakir köylü Türkmenler ve tımarlarını kaybetmiş sipahiler,

ayaklanmalarını siyasal ve ekonomik sebeplere dayandırmayıp dinle(Alevilikle) açıklamışlar, Yavuz

Selim de buna karşı koyan hareketini dinsel bir temele(Sünniliğe) dayandırmıştır. Ayrıca her iki taraf

da hareketlerini meşrulaştırabilmek için bunu yapmışlardı. Çünkü dönemin referans çerçevesi sadece

dindi. O tarihlerde Türkmenlerinin ayaklanma ideolojilerini sosyalizm veya milliyetçiliğe dayandırmaları

beklenemezdi. Çünkü henüz bu ideolojiler doğmamıştı.

Burada bir garip tecelli dikkati çekmektedir. Çaldıran Savaşı sırasında Yavuz Selimle Şah İsmail

arasındaki mektuplaşmada Şah İsmail hep Türkçe yazarken, Yavuz selim yazdığı üç mektuptan ikisini

Farsça kaleme almıştı. Bugün ise Yavuz’un ülkesinde resmi dil Türkçe’dir. Buna karşılık Şah İsmail’in

ülkesi olan İran’da ise resmi dil Farsça olup orada yaşayan insanlar Farsça konuşup Farsça

yazmaktadırlar. Prof. Niyazi Öktem'(1995)e göre Anadolu Aleviliği Şah İsmail ile ortaya çıkmıştır.

İran’daki Şii mollalar için Şah İsmail(Hatai)’in hiçbir anlam taşımamaktadır.

Hammer, gerek Yavuz ve gerekse Şah İsmail’in elçilerini karşılıklı olarak öldürmelerini uluslar

arası hukukun çiğnenmesi olarak değerlendirmektedir. Bu galiba yanlış bir gelenek olarak günümüze

kadar ulaşmış olmalı ki, 20 ve 21. yüzyıl Türkiyesinde, “anayasayı bir defa çiğnemekle bir şey olmaz”

diyen cumhurbaşkanları ve Cumhurbaşkanlığı seçiminin gizli oyla yapılmasını emreden yasaya

rağmen, bu seçimlerde oyunu açıktan kullanan Başbakanları görülebiliyoruz. Ayrıca hukuka uyulup

uyulmadığı konusunda Cumhurbaşkanı ile Başbakan arasındaki tartışmalara tanık olabiliyoruz.

Yine o dönemin dinsel inancına göre bir Müslüman’ın karısı diğer Müslüman’a cariye

yapılamamaktadır. Dönemin hukuk anlayışına göre de bunun aynı zamanda hukuka aykırı olması

gerekir. Buna rağmen Yavuz’un Şah İsmail’in karısını Taçzade Cafer’e cariye olarak vermesi,

Yavuz’un ya hukuka uygun davranmadığı ya da Şah İsmail’i Müslüman olarak kabul etmediği şeklinde

yorumlanabilir.

YENİÇERİ OCAĞI(14-19. Yüzyıllar)

Yeniçeri Ocağının Kuruluşu ve Gelişmesi

Osmanlıların Rumeli’yi ilk istilası sırasında fetihlerin devamının, sürekli ve muvazzaf bir ordu ile

mümkün olacağının anlaşılması ve Türklerden oluşan yaya kuvvetlerin yeterli olmaması ve bunların

bazı yolsuzluklara karışmaları göz önüne alınarak 1. Murat Bey zamanında Acemi Ocağı ve Yeniçeri

Ocağı adıyla Hıristiyan çocukların devşirilmesi suretiyle yeni bir askeri güç oluşturulmuştur. Yeniçeri

Ocağı Edirne’nin fethini takip eden günlerde(Uzunçarşılı, 1988) Anadolu Selçuklularındaki hassa

ordusu örnek alınarak Çandarlı Kara Halil Paşa’nın teklifi ve Molla Rüstem’in yardımıyla

kurulmuştur(Ünal, 1998).

Acemi oğlanlar ocağı, yeniçeri ocağına asker yetiştirmek üzere kurulmuştur. Seferlerde esir

alınan Hıristiyan gençleri belli bir eğitimden geçtikten sonra yeniçeri ocağına alınmaya başlanmıştır.

Anadolu’daki Türk çiftçi ailelerine verilip burada 3-8 yıl arasında kalıp Türkçe öğrenip Müslüman

olduktan sonra 1 akçe yevmiye ile Gelibolu Acemi Ocağına geçmeye başlamışlardır. Burada belli bir

eğitim alan acemiler daha sonra yeniçeri ocağına kaydedilirlerdi. İstanbul’un fethinden sonra burada

da bir acemi ocağı kurulmuştur(Ünal, 1998).

Acemi oğlanlar ocağını besleyen üç kaynak vardı. Birisi savaş esirlerinin beşte birisi, diğeri

devşirme yoluyla alınan Hıristiyan çocukları, bir diğeri ise kapıkulu mensuplarının çocukları yani kul

oğlanlarıdır. Devşirme memurları çocukları devşirirken o bölgenin kadısı, sipahisi ve köy kedhüdası vs.

hazır bulunurdu. Çocukların 14-18 yaşları arasında olanlar tercih edilirdi(Ünal, 1998). Ailenin tek

çocuğu olanlar, öksüz, yetim, çoban, kel, fodul, evli olanlarla Türkçe bilenler alınmazdı(Bozdemir,

1982). Kanun gereğince asil ailelerin çocukları tercih edilirdi. Yahudilerden devşirme alınmazdı(Ünal,

1998).

Yeniçerilik, Osmanlı ordusunun merkez kolunu oluşturan ve Türk askerliğini dış dünyaya

tanıtan; maaşlı, sürekli ve profesyonel bir ordudur. Bu niteliğiyle çağdaş orduların öncüsü ve habercisi

sayılabilir. Nitekim Yeniçerilik, bir çok Avrupa ordusuna örnek olmuştur. Başlıca özellikleri;

Osmanlıların egemenliği altındaki Hıristiyan halkların çocuklarından kurulan, ömür boyu bekar, aile ve

toplum bağlarından koparılmış, İslamlaştırılmış, sultanın kayıtsız şartsız emrinde olacak biçimde

yetiştirilmiş, seçkin bir askeri örgüttür. Bu örgüt, Osmanlı toplum ve devlet anlayışı üzerinde son

derece ciddi ve kalıcı etkiler bırakmıştır. Hatta ortadan kalktıktan sonra da onun simgelediği devlet ve

ordu anlayışının daha uzun süre yaşadığı söylenebilir(Bozdemir, 1982).

İlk olarak 1. Murad’ın Uç beylerini bağımsızlaştırarak yarı-feodal güç odakları oluşturmalarına

engel olmak için merkezi bir askeri güç kurmak istemesiyle başlatıldığı sanılan yeniçerilik yalnız

askere alma yöntemleriyle değil, aynı zamanda eğitimiyle de çağdaşlarından değişik bir askeri eğitim

uygulayarak dikkat çekmiştir. Bu askeri eğitim, eski Roma diktatörlerinin en sadık askeri olan

Preterienlerle günümüz robotlarını andıran bir savaşçı türünü yaratmaya yönelmiştir. Burada tam bir

meslek ordusu söz konusudur ve meslek ordularında görülen hizmetine girdiği otoriteye sonsuz itaat

olgusu burada en yüksek noktaya ulaşmıştır(Bozdemir, 1982).

Türklerin yerleşik düzene geçişle birlikte ortaya koydukları bir askeri örgüt olan yeniçerilik, eski

geleneklerinden bir ölçüde değişik bir nitelik taşımaktadır. Çünkü şimdiye kadar kendileri üstlenmiş

oldukları savaş işinin bir kısmını Yeniçerilerle birlikte başka halklardan topladıkları tutsaklara

gördürmeye başlayacaklardır. Burası son derece önemlidir. Devlet güvenliğini halk güçlerinin

katkısıyla sağlamak demek olan eski askerlik ve şimdiki sipahilik karşısında Yeniçerilik, toplumda

bütünüyle bağlarını koparmış, neredeyse toplum dışı bir örgüt olarak ortaya çıkmıştır. Yalnızca toplum

dışı değil aynı zamanda toplumüstü bir varlık olarak, sipahilere oranla devlet ve toplum gözünde

onlardan daha üstün bir prestij kazanmıştır. Çünkü Neredeyse kutsal bir dokunulmazlıkla korunarak

devletin kilit noktasında bir konumda yer almıştır. Yabancı bir gözlemci, Jean Thevenot, “Yeniçeriye el

kaldıran birini ölümden kurtaracak zenginlik dünyada yoktur” demektedir(Bozdemir, 1982).

Seçilen Hıristiyan çocukları özel bir eğitimden geçirilerek kendi halk ve ailelerine bütünüyle

yabancı bir ideolojinin ve kişinin(sultan) hizmetine verilmektedir. Sonunda çarpıcı bir görünümle

karşılaşmaktayız: Balkanlardan toplanmış Hıristiyan ailelerin çocukları dönüp halklarına, belki de kendi

ailelerine karşı Türklerden daha gözü pek bir savaşkanlıkla saldırmakta, hatta Sultanı Türklere karşı

bile koruyacak ve Sultandan çok sultancı bir bağlılığın örneklerini vermişlerdir. Fakat henüz milliyetçilik

dalgasının kavrayıcı bir biçimde yayılmadığı, güvensizlik, karışıklık içindeki Avrupa’da Osmanlıların

bazen kurtarıcı ve geçim kapısı olarak da gördükleri olurdu. Onun için onların her zaman devşirmeyi

bir çeşit “kan vergisi” ve Osmanlıları zalim ve çocuk hırsızı görmediklerinin örnekleri vardır. Zamanla

yeniçerilik öylesine çekici bir iş olacaktır ki, pek çok Hıristiyan genci Büyük sultanın hizmetine

girebilmeyi bir düş gibi görecektir(Bozdemir, 1982).

Yeniçeri ocağının bayrağı ve müziği vardı. Yeniçeriler başlarına börk adı verilen beyaz keçeden

başlık giyerlerdi; börkün arkasında yatırtma denilen ve omuza kadar inen parça, yeniçerilerin ensesini

ve kısmen sırtını örterdi. Yeniçeriler börklerini eğri ve zabitleri ise düz giyerlerdi.(Uzunçarşılı, 1988).

Yeniçerilik Hıristiyan halklar için bir çeşit toplumsal yükselme olanağı yaratırken Türklerden,

bazıları çocuklarını Hıristiyan göstererek Sultanın ayrıcalıklı kulları arasına sızmaya çalışmışlardır. Bu

da gösteriyor ki artık Yeniçerilik Kurumu Türklerin Orta Asya geleneklerine bir anlamda kopukluk

getirmiştir. Eskiden Türklerin tekelinde olan savaşçılık mesleği bu kurumla yabancılara geçmiştir.

Üstelik sadece ordu ile sınırlı tutulmadığından devlet görevlerine yükselme olanaklarından yararlanır

olmuşlar hatta siyasal piramidin en yüksek zirvesine kadar yükselebilmişlerdir. Osmanlı Devletinde 3

Hırvat, 2 Rum, 2 ermeni 2 Arnavut, 1 Rus, 1 Macar ve 1 İtalyan sadrazam olarak görev

yapmıştır(Bozdemir, 1982).

1560 yılından sonra İstanbul dışında sancaklarda da yeniçeri garnizonları kuruldu. Böylece

kapıkulu ordusunun nüfuz ve etkisi Anadolu’ya da yayılmış oldu. Öte yandan yeniçeriler başkentteki

iktidarı tayin eden en başta gelen unsurdu. Fatih’in ölümünden sonra II. Beyazıt’ın tahta geçmesinde

önemli rol oynadılar ve kullardan başkasını devlet yönetimine getirmeme konusunda ondan söz aldılar.

Yavuz’un başa geçmesini de yeniçeriler sağladı. Başlangıçta şartlar Yavuz’un tamamen aleyhinde

görünürken yeniçerilerin ısrarı sonucu tayin etti(Ünal, 1998).

Bu ayrıcalıklar giderek yeniçerileri devlet içinde en etkin topluluk konumuna yükseltmiş ve saray

içinde güç dengelerinde karar merkezi durumuna getirmiştir. Öyle ki, ortadan kaldırılmaları gereği

anlaşıldığında bunun gerçekleşmesi için ayaklanmalar, sultan değişiklikleri vb. ciddi devlet sorunları

yaratmışlardır(Bozdemir, 1982).

Bazı kaynaklarda yeniçeri ocağını bizzat Hacı Bektaş Veli’nin kurduğu belirtilse de bu doğru

değildir. Çünkü Hacı Bektaş Veli 1270-71 yıllarında ölmüştür. Yeniçeri Ocağı ise 1363’te

kurulmuştur(Noyan, 1998).

Ocağa alınan bireylerin adları, künyesi ve şekilleri ile yevmiye miktarları, Miktar-ı kütük denilen

ana deftere kaydolunur, bu suretle ocağa gelişi güzel adam alınmazdı(Uzunçarşılı, 1988).

Askerlik sürekli olduğundan ocak bireyleri ilk dönemlerde bekar idiler. Onun için bunlara özel

odalar yaptırılmıştı. Her yeniçeri odasının yani bölüğünün orta bireylerine mahsus oda denilen koğuşu

ve daireleri vardı. İlk yeniçeri odaları, Edirne’de bulunuyordu(Uzunçarşılı, 1988).

Kapıkulu ocaklarının en itibarlısı olan Yeniçeri Ocağı bireyleri savaşlarda hükümdarın

bulunduğu merkez konumda bulunurdu. Savaş zamanında hükümdar bunların arkasında ve ortasında

at üzerinde dururdu. Sefere gidişlerde ve konaklarda yeniçeriler padişahın çevresinde bulunup onu

korurlardı(Uzunçarşılı, 1947).

Yeniçerilikte Askeri Eğitim ve Zabitler

Yeniçeri askeri eğitimin temelleri, eski Türk geleneğinden alınmıştır. Öyle ki, Ortaasya’dan gelen

kazan ve ocak gelenekleri Yeniçeriliğin terminolojini oluşturmaktadır. Askeri rütbeler bile mutfak

sözcüğünden alınmıştır. Tek örgütsel yenilik, eskiden daha çok atlı askerlik egemen iken Yeniçerilerle

birlikte piyade savaşçıların orduda yerlerini almasıdır(Bozdemir, 1982).

Yeniçeriler sıkı bir eğitim görürlerdi. Ok, yay, kılıç, balta ve gürz gibi çağın silahlarını en iyi

şekilde kullanırlardı. XV. Yüzyılın ortalarından itibaren tüfek de kullanmaya başladılar. Bu konuda II.

Beyazıt büyük gayret gösterdi ve yeniçerileri ateşli silahlarla donattı. Yeniçeriler piyade olarak

savaşırlar ve savaş sırasında merkezde, padişahın yanında bulunurlardı. Padişah sefere gitmeyip

veziriazam veya vezirlerin birisi sefere gönderildiğinde yeniçerilerin bir kısmı buna katılırdı(Ünal,

1998).Cephede kendilerine siper kazmak için cebeci ocağı tarafından kazma ve kürek

verilirdi(Uzunçarşılı, 1988).

İlk kurulduğu sırada 1000 kişilik bir kuvvet olan yeniçeriler 100″er kişilik birliklere ayrılmış ve bu

birliklere yayabaşı denilen subaylar atanmıştır. Bu durumda ocak ilk kurulduğunda 10 ortadan(bölük)

ibaretti. Daha sonra cemaat de denilen bu yaya bölüklerinin sayısı 101’e çıkmıştır(Ünal, 1998).

I. Murat zamanında sekban bölükleri teşkil olunmuştur. Fatih devrine kadar yeniçeri ocağından

ayrı bir teşkilata sahip olan sekbanlar 1451’den sonra ocağın cemaat ortalarına dahil edilmişlerdir.

Sekbanların komutanına sekbanbaşı deniliyordu. Sekbanların asıl görevi av için tazılar beslemek,

padişah ava gittiğinde ona eşlik etmekti. Çoğunlukla yaya olan sekbanların bir kısmı da süvari idi(Ünal,

1998).

XV. asrın sonlarında ise bölükler ve ağa bölükleri ihdas edilmiştir. Her bölükte 50 kişi mevcut

olup toplam 61 orta teşkil edilmişti. Bölüklüler denen bu zümrenin kumandanı Baş Bölükbaşı idi.

Böylece 101 cemaat, 34 sekban ve 61 ağa bölükleri olmak üzere toplam yeniçeri orta ve bölüklerinin

sayısı 196 idi(Ünal, 1998).

Yeniçeri komutanına yeniçeri ağası denirdi, protokolda sadrazamın da önünde bulunan yeniçeri

ağası, arza ondan önce girerdi. Çünkü yeniçeri sadrazama değil doğrudan padişaha bağlıydı. 1451’e

kadar ocaktan yetişenler arasından çıkan yeniçeri ağaları sonraları sekbanbaşılardan tayin edilmeye

başlandı. XVI. ve XVII. yüzyıllardan sonra yeniçeri ağalarının bir çoğu sonradan sadrazam

olmuştur(Ünal, 1998).

Yeniçeri ağasından sonra seksanbaşı ocağın en büyük subayı idi. Üçüncü büyük amir ise kul

kethüdası idi. Onu zağarcıbaşı, seksoncubaşı, turnacıbaşı ve 4 adet hasekiler takip ediyordu. Yeniçeri

taburlarına orta denirdi. Binbaşı rütbesindeki ortaların komutanına ise çorbacı denilirdi. Bundan

başka kethüda odası, vekil harç ve bayraktar denilen subaylar vardı(Ünal, 1998).

Yeniçerilerin Diğer Görevleri

Yeniçeriler savaş zamanları dışında çeşitli koruma görevleri yaparlardı. Başta İstanbul olmak

üzere şehir ve kalelerdeki yeniçeriler, bulundukları yeri korumakla görevli idiler. Ayrıca yangın

söndürme, emniyeti sağlama görevleri vardı(İpşirli, 1998).

Yeniçeriler İstanbul’da bulundukları zaman içtima günlerinde nöbetle divan-ı Hümayun

muhafızlığı yaparlar. Yeniçerilerin kalelerdeki muhafızlıkları üç sene sürer ve bu görevleri sırasında

maaşları dışında yevmiye de verilir(Uzunçarşılı, 1988).

Kapıkullarının hakimiyeti sadece başkentle sınırlı kalmadı. Vergi toplamak ve devlet işlerini

yürütmek gibi görevlerle memleketin dört bir yanına yayılarak eyaletlerde çiftlikler kurdular ve sürüler

beslediler. Vergiden muaf olduklarından ticarete başladılar. Zamanla eyaletlerdeki gelir kaynaklarına

da el attılar ve iltizam işleriyle uğraşmaya başladılar. XVII. Yüzyılda taşradaki yeniçerilerin zulmünden

bıkan halk, onlara karşı yer yer isyan ettiler. Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmet Paşa(1623-28)

yakaladığı yeniçeriyi öldürttü(Ünal, 1998).

Yeniçerilerin Oda Kıdemleri ve Terfileri

Yeniçeriler; yeteneklerine ve savaşta gösterecekleri gayrete göre terfi ederlerdi. Zamanla

yeniçeri ağalığına ve hatta devlet kademelerinde sadrazamlığa kadar yükselebilirlerdi.

Yılda bir elbise ve üç ayda bir yevmiye hesabı üzerinden ulufe denilen maaş alan yeniçeriler,

kapıkulu ordusunun en itibarlı birlikleri arasında idi. Padişahın kendisi de 1 numaralı yeniçeri idi(Ünal,

1998). Yeniçeri yaşlanınca emekli olurdu. Öldüğünde evli olup çocukları varsa onlara büyüyünceye

kadar yetim maaşı verilir ve sonra ocağa alınırdı. Bir organını kaybeden yeniçeri rütbesi ne olursa

olsun iki kat maaş alırdı(Uzunçarşılı, 1988).

Daha önce hiç evlenmeyen yeniçerilerin sadece yaşlılarına Yavuz selim zamanında

evlenmelerine izin verildi. Fakat bu zamanla gençlere de yayıldı. Kuloğlu denilen yeniçeri çocukları

doğrudan Acemi Ocağına alınmış ve kendilerine ulufe bağlanmıştır. Ölen yeniçerinin malları orta

sandığı veya kara sandık denilen yere alınır. Bunun gelirleri ocağın ihtiyaçlarına sarfedilirdi. Varisleri

varsa malları ona da intikal edebilirdi(Uzunçarşılı, 1988).

Ortak kaderi paylaşan yeniçeriler arasında güçlü bir dayanışma vardı. Nitekim padişahın kendisi

de 1 numaralı yeniçeri olmasından dolayı o yeniçerileri, yeniçeriler de onu korurlardı. Yeniçeriler

arasında disiplin hakim iken bütün varlıklarıyla padişaha bağlı idiler; hükümdarı, kendi velinimetleri

bilirler, padişah da onlara kulum diye hitap ederdi. Harp esnasında padişahı korumayı kendileri için en

büyük görev ve şeref bilirlerdi. Ayrıca yeniçeriler, özürlü arkadaşlarına kendi aralarında para da

toplarlardı(Uzunçarşılı, 1988).

Yeniçeriliğin Bektaşilikle İlgisi

Osmanlıların ilk zamanlarında Edebali, Ahi Hasan, Candarlı Kara Halil, Şeyh Mahmut gibi

nüfuzlu Ahi tarikatı mensupları Osmanlı Beyliğinin kuruluşunda çok önemli rol

oynamışlardır(Uzunçarşılı, 1984). Osman Gazi kılıcını Ahi usulüne göre kuşanmış ve Orhan Gazi ise

Ahiliğin önemli bir savunucusu olmuştur(Akgündüz, 1999). I. Murat’ın da bizzat Ahi reisi olduğu

gözönüne alındığında Osmanlı Devleti’nin Ahilik üzerine kurulduğu açık bir şekilde

görülmektedir(Uzunçarşılı, 1949).

Yaklaşık 15. Yüzyılın ilk yarısı içinde genel adı Babai olan tarikatın asıl adını bırakarak Babai

Şeyhlerindean Hacı Bektaş Veli’nin adını alıp Bektaşilik adı altında yayılmaya başlarken, Ahilik artık

eski gücünü kaybetmiş bulunuyordu. Başlangıcı Ahilik üzerine kurulan yeniçeri ocağı bir süre sonra

Bektaşiliğe tabi olmuştur(Uzunçarşılı, 1988).

Prof. Fut Bozkurt(1993)’a göre Osmanlının Bektaşiliği seçmesi Şeyh Edebali ile olan ilişkisine

dayanır. Şeyh Edebali Eskişehirde tekkesi bulunan bir dervişti. Osman Bey, Şeyh Edebali’nin kızı ile

evlenmiştir. Edebali hem Ahilerin şeyhi hem de Baba İlyas’ın halifesi idi. Böylece Osmanlı Ahilerin

etkinliğinden yararlanmıştı. Ahiler ise Hacı Bektaş tekkesiyle sıkı bağlantı içinde idiler, Böylece hem

Ahi Ocağının hem de Hacı Bektaş Tekkesinin desteğini sağladı.

Yeniçeriliğin Bektaşilikle ilgileri ocaklarının kapatılmasına kadar sürmüştür. Bunların ocaklarına

Ocağ-ı Bektaşiyan; kendilerine de Taife-i Bektaşiye, Güruh’u Bektaşiye, ocaktaki terfi derecelerine

göre silsile-i Tarik-ı Bektaşiyan gibi tabirler kullanılırdı(Uzunçarşılı, 1988).

Her ne kadar Hacı Bektaş Veli ile Orhan Gazi aynı dönemlerde yaşamamış olsalar da ocağın

kuruluşu ile ilgili şöyle bir rivayet anlatılmaktadır: “Bektaşilikle yakından ilgilenen ve onlara sempati

duyan Orhan Gazi, devşirme çocuklardan kurulu orduya kutsal bir özellik vermek için bunlardan bir

grubu alarak Sulucakarahöyük’e götürdü ve Hacı Bektaşi Veli’den haklarında dua ve niyaz etmesini

istemiştir. Hacı Bektaş Veli, çocuklardan birisinin başına elini koyarak “Bunların adı yeniçeri olsun,

Cenab-ı Hakk. Yüzlerini ak, kılıçlarını keskin eylesin”, diye dua etti. Daha sonra Hacı Bektaş pir

evinden kutsal bir kazan alındı ve yeniçeri ocağına götürüldü, bu kazan sonraki yıllarda yeniçerilerin

çeşitli haksızlıklara tepki olarak kaldırdıkları kazandır(Noyan, 1998).

Yeniçeri duası şöyledir: ” Allah Allah illallah, baş üryan, sine püryandır. Kulluğumuz padişaha

ayan; üçler, beyler, yediler, kırklar, gülbang-ı Muhammed-i Nur-i Nebi, kerem-i Ali pirimiz, sultanımız

Hacı Bektaş Veli demine devranına Hu, diyelim, Hu…”(Noyan, 1998).

Hacı Bektaş Dergahında bulunan baba ölünce, yerine geçen yeni baba İstanbul’a gelir, bu

babayı Bektaşi ocağına bağlı olan yeniçeriler karşılayarak bir alay meydana getirirler ve ona ağa

kapısına götürürlerdi. Yeniçeriler Ağası 12 dilimli tacı yeni babanın başına geçirirdi. Buradan da alay,

babayı Bab-ı Ali’ye götürürdü(Şener, 1989).

Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından sonra Bektaşi tarikatı yasaklanmıştır. 60 yıldan önceki

yapılmış tekkeler dışındaki bütün tekkeler yıkıldı ve Bektaşi ileri gelenlerinden birkaçı idam, bazıları

ise Anadolu’nun çeşitli yerlerine sürgün edildiler. Bektaşilik yönetim çarkının dışına itildi, inanç töre ve

eski hoşgörü kalkmıştı (Uzunçarşılı, 1988).

Yeniçeri Ocağının Bozulması

Yeniçeri ocağı kuruluşundan itibaren 16. Yüzyılın son yarısına kadar aşama aşama gelişerek

olgunlaşmış ve bu asrın ortalarında bütün örgütü ile tam ve olgun bir hale gelmiştir. Ocağın düzeninin

bozulmasında birinci derecede güçlü elin ocak üzerinden kalkması; iltimas, iltizam ve himaye ile

yeniçeri ocağına kanun dışı adam alınması ve bir de makam ve mevki hırsı ve can kaygısıyla vezir

ağalarının kendi arzularına hizmet etmek üzere ocağı isyan için tahrik etmeleri bir sebep

olmuştur(Uzunçarşılı, 1988).

Tarihte görülen ilk yeniçeri hareketi 1444 senesinde Edirne’de olmuş ayaklanıp II. Murat’ı

hükümdar yapmışlardır(Uzunçarşılı, 1988).Yeniçerilerin ilk isyanları Fatih zamanına kadar uzanır. Bu

isyanın sebebi, padişah ile sadrazam arasındaki nüfuz mücadelesi idi. Fakat genç padişah bu isyanı

bastırdığı gibi Çandarlı Halil Paşayı bertaraf ettikten sonra kapıkulu ordusunu, devleti genişletmek ve

merkezileştirmek için etkili bir şekilde kullandı. XV. ve XVI. Yüzyılda genellikle dirayetli padişahlar

tahta geçtiğinden yeniçeriler isyan edemediler(Ünal, 1998).

Çaldıran seferine giderken yeniçerilerin vükela’nın ocağı tahrik ederek geri dönmek üzere

ayaklanmaları ve padişahın otağına kurşun atacak kadar ileri gittikleri görülmüştür. Ayrıca devleti idare

eden vezirlerin durumlarını güçlendirmek için ocakları tahrik ettikleri 16. Yüzyılın son yarısından

itibaren adeta bir silsile halinde devam etmiştir(Uzunçarşılı, 1988).

Kanuni’den sonra padişahların yeniçerilerin başında savaşa katılmamaları yeniçeri ocağında

disiplinin bozulmasına ve bu ocağın zayıflamasına yol açmıştır. Nitekim padişahı korumakla görevli

yeniçeriler Haçova meydan muharebesinde padişahı yalnız bırakmışlardı(Uzunçarşılı, 1988).

17. yüzyılda yeniçeri ocağı ile saray arasında çeşitli ihtilaflar ortaya çıktı. İlk ıslahatçı padişah

olarak bilinen Genç Osman’ın yeniçeriler tarafından öldürülmesi bu ihtilafların sonuçlarından birisi idi.

Yeniçeriler 17. Yüzyılda büyük bir güç oluşturarak istemedikleri padişahları, sadrazamları tahtan

indirebiliyorlardı. Yeniçerilerin kazan kaldırması uzun bir dönem boyunca yönetim için en tehlikeli

olaylardan birisi idi(Şener, 1989).

I. Murat zamanında konulan mutlak itaat usulü, Kanuni Sultan Süleyman dönemine kadar

devam etti ve bu dönem içinde ocakların kanunları kontrol altında tutulduğu için yolsuzluğa meydan

verilmemiştir. Ocağın disiplinin bozulması III. Murat zamanında başlar. Bu dönemde yeniçeriler

arasında esnaf olanlar ve evlenenler görülmeye başlamıştır. Bunların esnaflıktan yasaklanmaları için

bir taraftan kanunlar çıkarılırken diğer taraftan III. Murat bu kanuna aykırı olarak dışarıdan bazı

sanatkarların yeniçeri olmasını idare ediyordu(Uzunçarşılı, 1988).

Bundan başka rüşvet ve iltimasla genç ve dinç bir takım kişiler korucu yapılmaya başlanmış ve

hatta II. Selim zamanında başlayan bu yolsuzluktan dolayı yeniçeriler hükümdara şikayette

bulunmuşlardı(Uzunçarşılı, 1988).

Asker sınıfı dışından halk ve köylülerden adam alınması, vergi ve rüsumdan muaf tutulmak

amacıyla yeniçeri olmak isteyenleri, bazı zabitlerin rüşvetle yeniçeri kaydetmeleri ve ölen yeniçerilerin

isimlerinin bildirilmeyerek hazineden onların adına maaşlarının alınması gibi sebeplerle yeniçeri ocağı,

bozulmuştu. 1768 Rus savaşından sonra artık iyice bozulan yeniçeri ocağının Halil Hamit Paşa

zamanında düzeltilmesine dair bazı girişimler olmuşsa da bu gerçekleşememiştir(Uzunçarşılı, 1988).

1787’de Rusya ve onun müttefiki olan Avusturya’ya açılan savaşın 5 sene sürmesi zaten bozuk

olan ocağa önemli bir darbe daha vurmuştu. Yeniçeri ocağında savaşa gitmeyip efendilerine hizmet

edenler bol yevmiye alırken düşman karşısında savaşan yeniçeri az yevmiye alıyordu. İsmen mevcut

olan fakat cismen mevcut olmayan bu insanlar maaşlarına düzenli olarak alıyorlardı. Bu yolsuzlukların

önüne geçilmek istendiğinde de çıkarlarına zarar gelecek olan ocak ağaları tahriklerle kanlı olaylara

sebep oluyorlar ve yeniçeri ocağının düzeltilmesine kimse cesaret edemiyordu(Uzunçarşılı, 1988).

Yeniçerilerin artık işe yaramayacaklarını ve ıslah edilemeyeceklerini kesin olarak anlayan III.

Mustafa olmuştur. Disiplin iyice bozulmuştu yeniçeriler sokaklarda nara atarak yürüyen bir serseriden

başka bir şey değildi. Bunu bilen padişah yeni bir askeri teşkilata ihtiyaç duyulduğu için eğitimli bir

asker kurmuştu. Bu durumdan yeniçeriler hiç memnun değillerdi. Bununla beraber II. Selim

Anadolu’nun bazı yerlerinde Nizam-ı Cedid adıyla bir ordu kurmuştu. Fakat bir darbe ile II. Selim

öldürülüp Nizam-ı Cedid dağıtılmıştı. Yine II. Mahmut’un cülusu ve Alemdarın sadrazamlığı sırasında

Sekban-ı Cedid adıyla yeniçerilerden ayrı eğitimli bir asker ocağı oluşturulmuştu. Bu da Alemdarın

ölümü ile kaldırıldı. İşte iki defa oluşturulan eğitimli asker kanlı olaylarla kaldırılınca yeniçeriler iyice

şımarmışlar ve 18 sene süren bu devirde her dediklerini yaptırmışlar ve her işe müdahale

etmişlerdi(Uzunçarşılı, 1988).

II. Osman’ın yeniçeriler tarafından öldürülmesinden sonra iyice şımaran yeniçeriler IV. Murat’ın

işleri eline almasına kadar hükümet işlerine de müdahale ederek ne istedilerse yaptılar ve yaptırdılar;

sarayı basıp II. Osman’ın yerine akıl hastası Mustafa’yı ikinci defa hükümdar yaptılar, sonra onu indirip

IV. Murat’ı geçirdiler. Bu durum ocağın ne derece bozulduğunu gösterdiğinden güçlü bir icraat ile

bunun önüne geçilebilirdi. IV. Murat bizzat takip ederek kapıkulu ocaklarına göz açtırmadı, küçük bir

harekete ağır ceza uyguladı, onun zamanında Kara Mustafa’nın himmetiyle hem asker mevcudu

makul şekle indirildi hem de para ayarı düzeltildi(Uzunçarşılı, 1988).

Yeniçeri Ocağının Kapanması

II. Mahmut zeki bir devlet adamı idi ve tarihten gerekli dersleri almıştı. Hemen bu örgütü

kaldırmayı denemedi ve 17 yıl bekledi. Önce askerlerini ocağından seçerek ve Şeyhül İslam Tahir

Efendi’den kapatma fetvasını alarak Mayıs 1825’te Eşkinci Ocağı denilen eğitimli ve düzenli bir

ordunun çekirdeğini oluşturdu. Artık yeniçeriler bütün propagandalarına rağmen ulema da dahil bütün

destekçilerini kaybetmişlerdi. Bu arada başta yeniçeri ağası Celalettin Ağa olmak üzere kendi

ağalarının çoğunluğu da padişahın yakın adamları ve Nizam-ı Cedid’in taraftarları idiler. Gönüllü

yeniçerilerden oluşan bu askerler eğitime başlayınca yeniçeriler adetleri üzerine kazan kaldırıp isyan

ettiler(Akgündüz, 1994).

Artık her istediğini yaptıran yeniçeriler; ocağın kapanmasına kadar kadın ve erkeklere

saldırmak, birbirleriyle mücadele etmek, haraç kesmek, meyhanelerde rezalet çıkarmak gibi

hareketlerde bulunmuşlardır. Bunlardan korkulduğu için de kimse sesini çıkaramamıştır. Yalnız II.

Mahmut metanetini bozmayarak ocağı kapatmak için hazırlanıyordu. Padişah ocakta kendisine sadık

kalacak adam arıyordu. Bundan dolayı da sık sık ağaları değiştiriyordu. II. Mahmut’un seçtiği ocak

ağalarından Ruscuklu Hüseyin Ağa idi. Hüseyin Ağa işe ocak ustalarından başlamış, ocakta ileri

gelenleri temizlemişti. Daha sonra suikasta kurban gitmemesi için Hüseyin Ağa görevden

alınmıştı(Uzunçarşılı, 1988).

Yeniçeri Ağasına suikast düzenlemek için 1826 Haziranında toplanan yeniçeriler, ağayı

bulamayınca ağa kapısını yağmalayıp et meydanında toplanmaya başladılar. 1000 kadar yeniçeri

sadrazamın hazinesini yağmaladılar. Bunun üzerine sadrazam saraya gitmiş, durumu padişaha anlatıp

çevreye haberler yollanarak adam toplanmıştır. Sultan Mahmut Sancağı Şerifi sadrazama verdi.

İstanbul’un Eyüp, Üsküdar, Galata taraflarına tellallar gönderilerek ehl-i İslam olanlar Sancağı Şerif

altında toplansınlar, diye halk saraya davet edildi. Bu sırada 3 bin kadar medrese öğrencisi ve halk

sarayın önünde toplandı. Yeniçeriler halkın toplanmasına engel olamıyorlardı. Halka silah dağıtıldı,

halk yeniçerilere saldırıp onları mağlup etti ve yakalanan yeniçeri başı idam edildi(Uzunçarşılı, 1988).

Daha sonra yeniçeri kışlaları topa tutulmuş ve birkaç saat içinde bütün kışlaları yerle bir

edilmiştir(Bozkurt, 1993). Tarihte bu olay, Vakay-i Hayriye olarak adlandırılmıştır. Yeniçerilerin 4-5

saat içinde dağıtılması herkesi hayret içinde bırakmıştır(Uzunçarşılı, 1988).

Sonuç

Yeniçeri Ocağı, Osmanlı Devletinde muvazzaf bir ordu oluşturmak maksadıyla I. Murat Bey

zamanında Hıristiyan çocuklar devşirilmek suretiyle Edirne’nin fethinden hemen sonra Çandarlı Kara

Halil Paşa’nın desteğiyle kuruldu. Yeniçerilik bir çok Avrupa ordusuna örnek olmuştur. Bu örgüt,

Osmanlı toplum ve devlet anlayışı üzerinde kalıcı etkiler bırakmıştır.

Yeniçeriler, Osmanlı Devleti’nin güçlü bir devlet olmasında ve devlet otoritesinin kurulmasında

önemli görevler üstlenmişlerdir. Fakat devletin çöküşüne paralel olarak onlar da bozulmuş üzerlerine

düşen görevleri yapmamışlardır. Bundan başka siyasete karışarak padişah ve sadrazamları görevden

almak ve onları göreve getirmek gibi kendileriyle ilgili olmayan konularla uğraşmışlardır. Sonunda

varlıkları devlet için bir problem haline gelmiş ve her kurum gibi fonksiyonlarını yitirdiği için

kapatılmıştır.

Hacı Bektaş dergahındaki baba ölünce yeni baba İstanbul’a gelir, bunu Bektaşi ocağına bağlı

olan Yeniçeriler bir alay meydana getirerek bir tören düzenlerlerdi. Yeniçeriliğin kaldırılması ile Bektaşi

tarikatı yasaklanmış, Bektaşi tekkelerinin bir kısmı yakılmış bazı üyeleri idam edilmiş, bazıları da

Anadolu’nun çeşitli yerlerine sürgün edilmiştir. Bunun sonunda Bektaşi töresi bozulmuştur.

GENEL SONUÇ

Bu araştırmada Aleviliği oluşturan tarihsel ve sosyal olaylara bir bütün olarak bakılmaya

çalışılmıştır. Amaç, tarihi yargılamak değil yapılan hataların farkında olmak ve bunlardan gerekli

dersleri çıkarabilmektir. Zaten sosyoloji biliminin amaçlarından birisi de budur. Ayrıca sonuçta bir

ölçüde de olsa tarih felsefesi yapılmaya çalışılmıştır. Tarihin olguları incelemesine karşılık tarih

felsefesi, olması gerekenler üzerinde de durur. Yani olaylar başka türlü olsalardı nasıl bir sonuç

çıkabilirdi? vb.

İslam tarihinde Hz. Ali ile Muaviye arasındaki halifelik mücadelesi, Mekke’de İslam öncesindeki

Haşimi-Emevi çatışmasına bir çeşit dönüş idi. Emevi sülalesinden olan Halife Osman’ın valiliklere ve

devletin çeşitli kademelerine kendi akrabalarını getirmesi bu çatışmanın yeniden alevlenmesine ve

ölümünden sonra da iyice gün ışığına çıkmasına yol açmıştır. Sonra Hz. Ali’nin halife olmasını

Muaviye kabul etmediği için ikisi arasında Sıffın Savaşı yapılmış ve tam Hz. Ali’nin galip geleceği

sırada Muaviye bir hile düşünerek askerlerin kılıçlarına Kur’an sayfalarını taktırmıştır. Hz. Ali

taraftarlarından bazıları, biz Kur’ana kılıç çekmeyiz, diyerek savaştan vazgeçmişler ve halifelik işi

hakeme bırakılmış bu da bir çözüm getirememiştir. Hz. Ali’nin ölümünden sonra halifeliği Muaviye ele

geçirdi, onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu Yezid’in askerleri Hz. Hüseyin’i Kerbela’da şehit

etmişlerdir. İşte bu olaylar Alevi-Sünni zıtlığının tarihsel temellerini oluşturmuştur.

Hz. Muhammed’in sağlığında Müslümanlar arasında bu dini anlama ve yorumlamada pek fazla

bir farklılık yoktu. Başlangıçta tamamen siyasal sebeplere dayanan Ali ve Muaviye taraftarlığı zamanla

dinsel anlayışta da kendisini göstermiştir.

Anadolu’daki Alevi-Sünni farklılaşmasının tarihsel temelleri ise Anadolu Selçuklular dönemindeki

Babai ayaklanması, Osmanlılar dönemindeki Şeyh Bedrettin, Şah Kulu isyanları ile Yavuz Selim-Şah

İsmail arasındaki mücadele ve Çald