İRAN’DAKİ BAZI CEMHANELER (CEMEVLERİ) VE DEDELERİ (SERCEMLER)

1- Aşağı Cemhane: Ilıhçı kentinde. Abdullah Virani Dede sercem. 2-Tebriz kentinde: Abdullah Virani Dede sercem 3-Yukarı Cemhane: Ilıhçı kentinde. Ali Asgar Zakiri Dede sercem. 4-Tebriz kentinde: Rıza Pirinya Dede sercem. 5-Tahran’da: Rıza Pirinya Dede sercem. 6-Meşhed kentinde: Mirza Ali Guli Nezad Dede sercem. 7-Merage kentinde: Baba Seburi sercem 8-Urmiye’nin Gıpcag köyünde: Abdullah Virani Dede sercem. Saygı ve sevgiyle… İyi biliyoruzki Özbek TÜRK-lerine karşı şah İsmail Kızılbaşları(ezidi-zerdüş Kürtler-türkler) sunni oluşumun karşısında hetorodoks İslam anlayışını Ali ehlibeyit anlayışına tutma gereği duyarak sunni (Türk denilen) olan Özbeklere karşı büyük savaş açmış Özbek ve tır.. Oğlu olan 1.şah . Şah Tahmasp fars hayranı olduğu ve babasının şah İsmail(xızır) anlayışını kısmen terk etmişti ama yine Kızılbaşları (çoğu Kürtler-Türk göçerlerde var)Özbeklerin karşısına dikmiştir… Şirvanşahlar Türk sunni devleti Şah İsmail Kızılbaşları tarafından gülistan şehrinin yakınlarındaki savaşta şirvanşahların akimiyetine darbe indirildi.. Şah severlerin çoğu kürttür aslanda Abbas zorunlu olarak geterdiği ve sınırda Özbeklere karşı güç olarak değerlendirdiği bir kol.. Göçten önce ilk Yerleşim yerleri Geleneklerine göreneklerine dönemine bakılınca kürt olduğu olasılık fazla gibi gelmektedir… daha sonra kızılbaş Türklerin etkisiylede Türkleştiğini görüyoruz… kızılbaşlar kürt ve Türk kİmlığini unutmuş hakim kimse (hızır)ona inanmış onun dediklerini yapmış ve onun dili ile konuşmuş olmalarıda doğaldır diye bakmaktayım… etkileşim çoğrafya şartlar işte her yöreden oluşmuş gibi.

İran Alevileri

Ötekileşen Kendimiz; İran ve Aleviler Hasan Harmancı Ehli Haklar (Ehli Hak; gerçek insan, doğruya inananlar) toplumsal, inançsal ve kültürel yapısı nedeniyle kapalı bir özellik taşır. Batıni birçok topluluk gibi onların bu ?sır? koruma özellikleri tanımlanmaları konusunda sorun olmuştur. Anadolu da Alevilerin yaşadığı sorunlar neredeyse benzer biçimde Ehli Haklarda da yaşanıyor. Eski İran dinleri Zerdüştlük, Manicilik ile Yahudilik, Hıristiyanlık, İslamiyet ve Asyalı inanç ve dinlerden etkilenmiş ve karışmış bir inanç olarak tanımlanmıştır. Alevilerden farklı bir topluluk olduğu yönünde yapılan çalışmalar olmasına karşın, Ehli Haklar Alevidir. Son dönemlerde yaşadıkları bölgelerde araştırma yapanlar ve Alevilikle karşılaştıranlar onların da Alevi olduklarını dile getirmektedirler. Ayrıca onlar da diğer iç adlandırmalardan daha çok, artık kendilerini Alevi olarak ifade etmektedirler. Aleviliğin senkretik yapısı Ehli Haklar açısından da tartışmalıdır. Bu niteliğin Kalenderilikten alındığı belirtilerek, Kalenderiliğin mistik bir kolu sayılmaya çalışılmıştır. Ehli Haklar; Ali İlahi, Yarsanilik, Tayıfasanlık, Kakailik (Irak?ta) gibi adlarla anılmaktadır yayıldığı coğrafyalarda. Bazı bölgelerde Şeytanperest veya Davudi olarak da tadlandırılmışlardır. Ehli Haklar farklı bir din veya inanç, İslami bir cemaat, mezhep, kol veya yol olmaya kadar çok çeşitli biçimde görülmüşlerdir. Türkiye?de Alevilik için yaşanan karmaşa onlar için de açık bir biçimde öne çıkmıştır. Bu nedenle ayrı bir dinden, İslami bir yol ya da İslam?ın bir koluna kadar uzanan geniş bir yelpazede değerlendirilmişlerdir. Ehli Hak inancının kurucusu olarak Sultan Şahak (tahmini ölüm tarihi 1506) Babai Savaşı?nın önderi Baba İshak olarak gösterilmiştir. Baba İshak?ın Sultan Şahak donunda geldiğine inanılmıştır. Kuşçuoğlu?nun Kelamları?nı yayımlayan İranlı araştırmacı M. H. Sıddık ise Ehli Hak?ı şöyle tanımlamaktadır: ?Ehli Hak ismini, irfan takipçisi büyük dağınık derviş guruplarına vermişlerdir ve bunlar sufi değildirler. Vusule inanan sufilerin tersine süluka inanmışlardır.? Ehli Hak inancında tanrının kendisini göstermesi yedi beden içinde gerçekleşir. Alevi terminolojisine göre söylersek ?don? değiştirir. İlk önceleri bir ?inci? içinde gizli olan Khawandigar (Havendigar) yani yaratıcı (dünyanın yaratıcısı) uluhiyet cevheri, ikinci aşamada yerini Ali?ye bırakır. Her tecelli zinciri bir büyük melekle, bedenle başlar; Cebrail ile başlayan bu zincir Mikail, İsrafil, Azrail, Rezbar, Abdal Beg ve Han Abdal olarak sıralanır. Bu zincire katılanlar zaman zaman yer değiştirir ve zincire Hacı Bektaş, Kaygusuz Abdal, Kalenderi Şeyhi Baba Tahir-i Üryan, Balım Sultan gibi kişilikler de katılır. Bu yeralmayı Aleviliğin Anadolu bölgelerinde yedi ulu ozana ve devamına farklı Batıni inançlardan, süreklerden bilge ve ozanların, inanç önderi ve felsefi düşün yaratıcılarının katılması ile aynı özellikler taşımaktadır. (Nesimi ve Fuzili gibi) Sınırların Değiştiremediği Kültür Alevilik ile Ehli Hak öğretisi Dört Kapı Kırk Makam, ruhun ölmezliği ve geri dönüşü tasarımı, 12 İmam; 12 Hanedan, 12 Ocak, Musahiplik; Şhart-ı İkrar, Kırklar Meclisi; Kırk Güç (Cihiltan), 72 millet tasarımı; yetmişikiler Grubu, Cem; Cıwat, Meclis, Cem?e kadın erkek katılımı (şu anda dinsel baskılar nedeniyle ygulanamamaktadır), Derviş, Pir, Mürşit makamları, Zikr; Dhikr ve Zakir, Derviş ve Dedelerin elle kazan karıştırması, ateşte yürümesi, ateşi tutması, bıyık kesmeme, tek bir kutsal kitabın veya kutsal belirgin bir kitabın (Kuran, İncil vb.) bulunmaması gibi birbirine paralel ve belirleyici ortak özellikler taşımaktadır. Hacı Bektaş Veli ve Sultan Şahak kurgusu, Sultan Şahak ile Baba İshak ilişkisi ortak ritüel ve tarih birikiminin aynı yapılanmada olduğunu göstermektedir. Hacı Bektaş Veli?nin Alevilere düsturu olan Hac ilkesi İran?da da şu biçimde öne çıkmıştır; Bir kişi ki ceme vara öz huyunu değişmeye / Min kere Kabeye varmış olsa da tavafı yoh (Kuşçuoğlu) Cem?de tanbur (bağlama), def ve kemançe eşliğinde nefesler ve duvazlar okunur. Bir Yol Buluşması Yol Tv. Muharrem Sohbetleri için Hacıbektaş?ta bulunan Cavit Mürtezaoğlu ile tanışmamız bu konuyu daha derin ve anlaşılır biçimde tartışmamızı sağladı. Hasan Harmancı: Biraz kendinizden bahseder misiniz? Cavit Mürtezaoğlu: Tebrizliyim. Ateşbey (Şah İsmail torunlarından; Ateşbeyliyiz) Ateşbey Şah İsmail?den sonra zuhur eden Ali?nin donundandır. H.H.: Türkiye Aleviliğini öğrendiniz. Bize biraz karşılaştırma yapar mısınız? C.M.: Pirlerimizden Pir İsmail Köhlami: ?Ben Hacı Bektaş?ım, O da bendir? biçiminde ifade etmiştir. Biz Hacı Bektaş?ın yanındaki dervişleri, babaları melek olarak değerlendiririz ( yukarıda adını verdiğimiz yedi melek). İran?da Ahmet Yesevi?yi o kadar tanımıyorlar. Aydınlar biraz bilirler, Pir olarak bilirler. Ancak Alevi değil. İran Aleviliği açısından silsile olarak bir yere bağlanmaz ve pek yetkili değildir. İran Alevi toplulukların da Alevizm ile tasavvuf çok iç içedir. Vahdet-i vücud ortak duruşumuzdur. ?Nefehtu fihe min ruhi?; ?ben kendi ruhumdan üfürdüm Adem?e biçiminde geçer. Orada bir anlamda tasavvufi anlamda vucudcularla mevcudcular bir aradalar. Dört Kapı Kırk Makam sistemini benimseyenler (Tarikatları da Alevi sayarız, Mevleviler vb.) birbirlerine aşırı derecede düşkündürler. Mevlevi törenlerine katılırız. Bizde Şeriattan çıkanlara Alevi deriz. Şeriatı katedip de geçenlere, yani Tarikat?a yükselenler. İran?daki Ehli Haklar Şii, Elyullahi, Kızılbaş, Göran ve artık Alevi (Hakkımızdaki kitaplar son zamanlarda daha çok bu adla yazılmaktadır.) olarak adlandırılmaktadır. Bizde kendimize Alevi diyoruz. H.H.: Alevi olmak için ne yapılır? C.M.: Alevi olmak için yola başvurmak yeterlidir. Pir?e başvuranlar Alevi olabilir. Musahiplik var. Musahiplik çok zordur. Çocukları evlenemez. Birbirleri için kötü söz söyleyemezler. H.H.: İran?da Alevilerin kutsal günleri, belirli zamanları ve törenleri var mı? C.M: Kirmanşah şehrinde Baba Yadigar?da pir döver yapılır. Tören yapılır. Cemler, lokmalar dağıtılır. Herkes bunu bilir. Gerreban ( Kirmanşah yolunda) Pir-Padişah (Postnişin) ve pirleri de orada bulunmaktadır. Hacıbektaş törenlerine benzer içerikte bir etkinliktir. Bizde her gün kutsaldır. Kutsal olmayan an yoktur Hak için. Şah bayramı, Şah?ın bizim içimizde de yeniden dirilmesidir (sembolik) yapılır. Bir hafta cem yapılır, zikr olur, kurbanlar kesilir. İhsan?la Hak?ın kavuşma bayramıdır. İmam Hüseyin?e Yası Tutmayız H.H.: Muharremde neler yaparsınız? Alevilik İran?da da Şiiliğin etkisindedir. Ancak Aleviler bir yandan da takiye yaparlar. Böyle olunca da İmam Hüseyin?e ezadarlık ve matem uygulamaları devam ediyor. İmam Hüseyin?e yas tutulmaz bizde. İran Alevileri Türkiye?deki Alevileri ?geçit yolu?nda (Tarikat) sanıyorlar. Sizin bu yöndeki uygulamalarınız (takiye) nedeniyle Tarikat aşamasında olduğunuzu düşünüyorlar. İran?a döndüğümde Türkiye Alevilerinin Cemevleri olduğunu söylemiştim, şaşırdılar. Alevilerdeki bu tarihsel ve coğrafik kopukluğun olmasının nedeni, ülkeler arasında çizilen sınırların yarattığı bir durum. Günün birinde bir araya geleceğiz ve aynı toplum olduğumuzu göreceğiz. Bizim ayrı ve birbirinden kopuk olmamız biraz şöyle bir şey; Karıncaları seyrediyordum bir gün. İki parmağımla toprakta bir yol çizdim, karıncalar birbirinden ayrıldı ve yolları kayboldu. Birbirlerini kaybettiler. Sonra biri bir yönden diğerlerini gördü ve diğerleri de oraya yöneldiler. Bizde bu hale getirildik. Biraraya gelmek durumundayız. Alevilik bir bedendir yarısı o tarafta, yarısı bu tarafta. İran?da Alevilerin değerli el yazmaları ve kitapları var. İran deyince Türkiye?deki Aleviler Şiileri görmemeliler. İran?da 30 milyon Türk, 4-5 milyon Kürt Alevi, 12 milyon Hak Yolu?nu (Aleviliği) sürdüren bulunmaktadır. H.H.: Alevi kadınların durumu nedir? C.M.: İran?da ?mum söndü? iftirası ve baskısı yüzünden kadınlar Cem?e giremiyor. Cemlerde içki içilmez oldu. İçkiye bakış açısı iki türlüdür. Bu İslam?ın egemenliğinden oldu. Alevilikte içki var diyenler de var, yok diyenler de. Yok diyenler; Aleviler o kadar temiz ki kullanmazlar. Var diyenler ise; Aleviler çok temizdir, içki bir Alevi?yi etkilemez. İçkide kötülük yoktur. Kötülük insanda vardır. Benim felsefemde, -ben içmem ancak şunu düşünürüm-; bir bıçakla elma soyup bir çocuğa da verebilirsin, adam da öldürebilirsin. İçkinin etkileri ve insanın içki içmesi de bu durumu kapsar. Şiilikte getirip içkiyi mazeret olarak koymuşlar. Bu bizim yaşamımızı da, ritüellerimizi de etkiliyor. H.H.: İran Alevilerinde Cemde Kuran?ın yeri var mıdır? C.M.: Kuran?ın beyazını (sefideha) okuyoruz. Cemde Kuran olmaz. H.H.: Cemlerinizi hangi dilde yapıyorsunuz? C.M.: Cemde Kürtçe Türkçe?dir dil. En büyük Alevi gruplarını Kürtler ve Türkler oluşturur. Hiçbir Cemde Kürt veya Türk denmez. Ortak gireriz; ?Bir ya Ali? deriz. Bu hepimizin Alevi olduğuna yeterli işarettir. Ayrıca İran?da dinsel anlamda ayrım olur, ırksal anlamda değil. H.H.: Ne tür Cemler var İran?da C.M.: Yediler Cemi, Kırklar Cemi ve dedenin adıyla görülen cemler vardır. Bu cemlerin içerikleri ne kadar benzer bilmiyorum ama amaç aynı cemlerimizde. Bizde onbir ?ulu soy? vardır. Her birinin dergahı da yaşar. Bunların üçü İmamlara bağlanır (Haşimilere), diğerleri Sultan Şahak?a bağlıdırlar. Don ba don (don değiştirmek) Ali?nin birisinin suretinde geleceği inancı. Bu şu anlama da gelir; donun, soyun Araplarla sürmediği. Dedelerin bazıları kendilerini şecere olarak Ehl-i Beyt?e bağlarlar. Bazıları da Sultan Sahak?a bağlarlar. Biri Padişah olarak görülürse O?nun oğulları dede olarak görülmeye başlanır. Dedelik yok. ( Pirler; ilim veraseti) Dedelik, soy bağlılar ancak paralel çalışırlar. Ayrıca buradan farklı olarak dedeler cemde başlarını örterler (şapka, takke), bir de kuşak (kemerbest) bağlarlar. Baskıdan Kadınsız Cemler H.H: Bu Pirler arasında kadın var mı? C.M.: Sultan?ın onbir pirlerinden biri kadındır. Rezbar (Fatma Ana) rolündedir; yükü sırlı (hamile) doğurganlığı olan, herşeyin zeminidir. Ancak Cemlere kadınlar katılamıyorlar, İrandaki baskılardan dolayı. Bizde kadın bunun dışında da önemlidir. Kız verilmez yadlara (Şiilere). Kızı gelip tabi, Alevi olursa (pir izin verirse) olur. Kız verirken titiz davranırız. H.H.: Kültürel ve inançsal göstergeleriniz nelerdir? C.M.: Zülfikar değerlidir, önemlidir. Bizde en büyük nişan bıyıktır. Bizde bıyığın değeri önemlidir. Bıyık kesilmez. Ben Bakü?de öğrenciyken bıyıklı insanlar gördüm. Onlara sordum, siz Alevi misiniz diye, şaşırdılar. Ancak tanıştık, çeşitli referanslar verdim ve anlaştık. 70 yıldır cem yapmamışlar Bakü?de. Cem yapmak için sözleştik ve ilk cemi korkuyla yaptık (1993?te) Karabağ?dan kaçan Aleviler bunlar. 95 hafta, her hafta cem yaptık. Sonra yerimize sığılmaz oldu ve onlar şimdi Bakü Cemevini kurdular. H.H.: Sizde Nefesler, Duazlar okuyorsunuz. Nasıl başladı? C.M.:Cemlerde tambur kullanılır, Zakirler aşıklar, dedeler çalar. Ondört yaşındayken hatırlıyorum; zakirler nezaket olsun diye birbirlerine, sen kelam söyle diyorlardı. Bu üç-beş kişiyle sürdü. ?Hü, evveli ahir yar? der cemde kelam söylemek isteyen; ben söyleyince birden herkes sustu; cemde ben kelam söyledim. Bitince cemi yapan Dede beni çağırdı. Yüzümden öptü, cemde bu genç yaşıyla ilk kelam söyleyensin dedi. Böyle bir durum diğer cemlere de duyuruldu ve gençler de aktifleştiler. Bazı yörelerde ?kutsal kelam?, kimin aşkı var, kelam söylesin denir. Bizde semah yoktur, esrime vardır. Semah takiye yüzünden yoktur. Toplumsal baskılardan dolayı yapılmaz. H.H.: İran Türkiye arasında ortak bir değerden bahseder misiniz? C.M.: Ehli Haklar Mevlana?ya çok saygı duyarlar. Şems bizde önemlidir. O?nun sözleri ezbere bilinir. H.H.: Aleviler?in bu baskı ve tutumlara karşın dinleyici olarak müziğe ilgisi nasıldır? C.M.: Alevi müziği bizde tarikat müziği olarak geçer. Alevi müziği sadece cemevinde ifade edilebiliyor. Şimdilerde yurtdışında vardır. Bağımsız olarak müzik yapanlar vardır ve İran Alevileri onları dinlerler. Bunlar arasında beni sayabilirsiniz. Ali Ekber Muradi, Seyit Emrullah, Şah İbrahimi, Rezbar Grubu (bu grupta kadınlar vardır) Emir Hayati, Nurali İlahi vb.leri Alevi müziğinde geçmişten gelen (geleneksel) müzik vardır. Tarikat müziğiyle ortak bir yanı vardır. Bunlar piyasaya çıktığında Aleviler onları dinlerler. Örneğin, Şehram Naziri(Alevidir, Yedilerden; Yediler Alevisidir). İran?da Türkçe deyişler var, Kürtçe yazanlar var. Yeni basılan (az olmasına rağmen) Aleviliği anlatan Türkçe, Kürtçe kitaplar vardır. İran?da da Aleviliği farklı yorumlayanlar vardır. Ancak kabul gören açık bazı noktalar vardır. Bunlardan birisi örneğin; Aleviler Muharremde oruç tutmazlar, ihsan yaparlar; kurban keserler. Üç gün oruç tutulur. Bu oruç Gevaltas – erenler aşkına tutulan oruçtur. Cenazeler Şiiler gibi kaldırılır. Yalnız, pirler ölenin ağzına biraz su dökerler, cenazeyi kaldırmazlar. H.H.: Kurban yapıyor musunuz? C.M.:Kurban olarak koç ve kelezert(sarı kele, erkek geyik) var bizde. Kanlı kurbanlar, kansız kurbanlar olarak iki tür kurban sunulur. Nar, Hindistan cevizi baştapşıranda(yola girende), baş verme töreninde sunulur. Bu kansız kurbandır. H.H.: Dedelerin etkisi, etkinliği sürüyor mu? Dede cemde en aşağıda, kapının yanında sağ yanda oturur. Özel bir yeri yoktur. Cemde kandil, kırkbudak veya mum kullanılır. Ancak çok yaygın değildir. Bazı Aleviler hiç oruç tutmazlar inançları ve felsefelerinden dolayı. Felsefeleri şöyledir kısaca; Kamil olan, hakikat kapısına giren oruç tutmaz. Enel Hak diyene oruç lazım değildir. Beden zaten senin değildir. Cemlerde dedeler pirler çeşitli bilgiler verirler taliplerine, katılanlara. Pirimizin yanına oturduğumuzda sorusu olmayan kalkıp gitsin, sorusu olan kalsın derdi. Tartışmamızı, soru sormamızı isterdi. Aleviler: Sonsuz Muhalefet H.H.: İran yönetimi Alevileri tanıyor mu, İran yönetimine tutumunuz nasıldır? C.M.: İran?da bıyık çok önemlidir. Alevi olduğu ve bıyık bırakma biçimi yüzünden kardeşim işten atıldı. İranlılar da bizi sapkın görüyorlar. Yavaş yavaş İran aydınları derin ve geniş felsefemizi yaymaya başladılar ve bazı şeyler değişti. Suçun bir kısmı bizim, anlatmaya kalkmadık. H.H.: İran?da açık olarak siyaset yapan Alevi örgütü veya bireyleri var mı? C.M.:İran?da siyaset yapan Alevi yok ancak siyasete alet etmekte olanlar vardır. Seçim dönemlerinde burada olduğu gibi biz Alevileri hatırlayan politikacılar oluyor doğal olarak. Ancak Aleviler destekleyebileceği ve ifade edebileceği bir parti bulunmadığı için bu tür durumlara maruz kalmaktalar. Devletin baskısı sadece Alevilere yönelik değil. Herkese yöneliktir. Sadece Ehli Haklara yönelik değildir. ?Bizden değilsin? teoremi uygulanır. La ihrahe fittin; dinde zorlama yoktur yöntemini uygular görünürler. Ancak kurunun yanında yaş da yanar. İran, Alevileri kültürel olarak tanımamaktadır. Siyaseten Alevileri kullanmak isterler. Politikacılar gelip Alevi büyükleriyle görüşüyorlar. Bu da Alevileri yavaş yavaş tanımak olarak görülmeli. Okuma, üniversiteye gitme oranı yüksektir. İş başvurularında kimlik saklama olur. Baskı yüzünden bıyıklarını kesenler bile olur. Bana sahne yasağı uyguladılar. Gerekçesi bizden değildi. Bu sözün çok yönlü anlamı vardır. İran?da açık muhalifiz ama aktif değiliz. Çoğunlukla ?değme bana, değmeyeyim sana? kuralı uygulanıyor. Aleviler İran?da da geri kalmış bölgelerde yaşarlar. Aleviler kendi aralarında gizli bir dayanışma uygularlar. Bir Alevinin fabrikası varsa, Alevi birini çalıştırmak ister. H.H.: Böylesi bir yoğunluk arasında programsızda olsa karşılaşmak ve konuşmak güzel oldu. Teşekkür ederim. Ehl-i Hak Adı Batı İran’da yaşayan Goranlar’ın inancı bu adla bilindi. Ehl-i Hak adıyla Ehli Hakikat (Hakikat Ehli) şeklinde de karşılaşırız. Sufi terminolojide bilgilenme sürecinde Hakikat aşamasına varmış kişileri tanımlar. W. Iwanov, Alamut İsmailileri’nin de kendilerine Ehl-i Hakikat dediklerini yazmaktadır. Örgütlenmesi Ehl-i Hak, gizli bir dindi. Bu nedenle örgütlenmesi hakkında çok az şey bilinmektedir. İwanov’un çalışmasına göre Ehl-i Hak’ın belli bir karargâhı, merkezi bir örgütlenmesi yoktu. Kitapları, standart görüşleri veya tanınan bir liderleri de mevcut değildi. Bunun anlamı, Ehl-i Hak’ta örgüt ve kodların (inanç kodları) eksik olduğu ya da bulunmadığıdır. Minorsky, Ehli Hakk’ı “Ocak (Ujaq) adı verilen bölümlere dayalı gevşek bir konfederasyon olarak tarif eder. Bu ocakları ana gövdeden farklılaşmış fırkalar, doktrin ve pratikte farklılaşmış alt-sektler gibi gören yabancı gözlemcilerin yanıldıklarını düşünür. Ehl-i Hak’ta bu tür alt-bölümlerin bulunmadığını, ocaklar arasında güçlü bir birlik ve dayanışmanın mevcut olduğunu kayddeder. Ehl-i Hak Ocakları Bu inancın mensupları ocakların sayısı konusunda daima kutsal addedilen bir rakam vermiş, bazen 7, bazen de 12 adet olduğunu söylemişlerdir. Ocakların sayıları gibi, adlarında da bir karşıklık varolmuştur hep. Adları verilen ocaklar şunlardır: Khamushi (Kamuşi, Hamuşi, Hamuş-i Pir-Cin) Seyit Celali Şeyh Habib (Şeyh Habib Şah) Kaka : Bu ad sözcük olarak kardeş anlamlıdır. Seyit Bol-Wefa : Bu ad, Seyit Bal, Seyit Bal-Wefa veya Seyit Ebu’l Wefa olabilir (SC). Seyit Ghanime Balu Tahir: Iwanov, Baba Tahir adının aslının Balu Tahir olabileceğini düşünür. Baba Tahir (935-1010/1055?), ünlü bir Ehli Hak seyididir. Deylem orijinli hanedanlıklardan Büveyhiler çağında yaşadı. Aşireti “Bara Şahi”, dili Gorani’dir. Bir “Kalenderi” olduğunu söyler. Mezarı Hemedan’dadır. Öykülerde sık sık Fatima Lara (Fatima Laila) adında bir kadınla birlikte anılır. Aralarındaki ilişki gizemli. Fatima Lara, bir yoruma göre, Baba Tahir’in bacısıdır. Seyit Muhammed (Muhammed Gawre-Sawar): Bazı listelere göre Ehl-i Hakk’ın ilk 7 ocağından biridir. Bu ad İwanov’da “Seyyid Mahmud Gawre-Sawar” olarak verilir. “Gawre” sözcüğü, “Gor” diye de geçer. Serhalka ve Şah Mihman Yediler’in başına “Serhalka (Sarhalqa)” deniliyor. Arta kalan altı ocağa ise toptan “Şah Mihman” dendiği oluyor. “Mihman”, sözcük olarak misafir demektir. Tanrı, inanca göre, bu “Mihman” denenlerde nüksetmiştir.

Cavit Murtezaoğlu ile söyleşi-iran

Cavit Murtezaoğlu ile Söyleştik Ulaş Özdemir Bugüne gelişinizdeki birikimi anlatmanızı istiyorum. Çocukluğunuzdaki cemlerden bahsedelim? Çocukluğumdan Tebriz’de babamla ceme gittiğimiz hatırlıyorum. Daha gözümün yeni açıldığı zamanlarda, babam cem sahibi olduğu için birlikte ceme giderdik. Ben orada otururken lokma paylaşmayı, cemin hizmetleriyle, ceme gelenleri izlemekle gözüm açıldı; kelamları duyarak da kulağım açıldı. Bizde deyişlere kelam derler. Kutsal kelamlarla dolmuş kulaklarımız. Bir olayı çok iyi hatırlıyorum: Bir gün cemde dedenin yanına oturmuştum. Dede, bir can kelam söylesin dedi. Bizde; “siz buyurun, hayır efendim siz buyurun” adeti vardır, bazen çok da uzar. Bizde çocukların cemde, halkada oturması bile çok zordur. Nerede kalmış kalkıp kelam söylemek. Birden içimden geldi, “Evvel ahir yar / Havendigar aziz.” dedim başladım, heyecanlanıp gözlerimi kapattım, başladım Bayrek Kuşçuoğlu’ndan bir kelam söylemeye. Sanki cemde hiç ses yok. Okuyup bitirdim, ama okurken sona doğru hissetim ki herkes ağlıyor. Ben bitirdikten sonra cemdeki herkes teşekkür etti. İlk kez çocuklardan biri cemde kelam söylemiş. Ondan sonra her hafta, “Cavit söylesin” dendi, sanki zakir gibi. O günden sonra çocukların cemde kelam söylememesi kuralı kalktı. Niye çocuklar da söylemesin? Çocuğa da bir trans hali (hal) gelebilir. Bu olaydan sonra gençler bizim ceme akın ettiler. Cem bitip, insanlar ayrıldıktan sonra ikinci bir cem kurmaya başladık. İnsanlar benim için “hal ehlidir” demeye başladı. Bizde, “kim hal ehlidir, hal yapacaktır, o kalsın!” denir. Bir baktık ki bir cemden sonra ikinci cemi de yapmaya başlıyoruz. Yaşlı insanlar var. Kelam yazmışlar, ama saklıyorlar. Eskiden, şimdiki gibi kitaplar yoktu. Herkes, yirmi dört ulu erenlerden bir kelam biliyordu. Sultan Sahak’dan biliyordu; Han Elmas’tan biliyordu. Ezberlemişler, ağızdan ağıza, elden ele aktarılagelmişti. Cemden sonra yaşlıları evlerine götürmek bana düşerdi. Evlerine girdikçe onlardan yavaş yavaş güvenini kazandım, bilgilendim. O yolla bizde nasıl bir yazı kültürü olduğunu öğrendim. Söz kültürümüz gibi bir yazı kültürümüz olduğunu öğrendim. Yaşlıların ezberden söylediklerini yazmak ve eski günleri güncele aktarmak gerektiğini anladım. Sizin cemlerinizde kelamları söyleyen bizdeki zakirler gibi özel birileri mi vardı? O zamanlar özel birileri olurdu, kimse kalkıp da, kendiliğinden kelam söyleyemezdi. Tambur çalan biri olurdu. Tabii bir uzmanlık vardı. “Kimin aşkı varsa, kelam söylesin” derlerdi. İhtiyarlarımız, pirler, dedeler söylerdi. Gençlere sıra gelmezdi ki, nerede kalsın çocukların söylemesi. Ben bunu başlatınca gençlerimize ruh geldi, artık Tebriz’de onlar da söylemeye başladılar. Fakirlere yardım sandıkları kurduk. Ceme her gelen her ay bu sandıklara bir katkı yapardı. Ehli Haklar’dan parası olmayan kim düğün yapıyorsa, onları çağırıp, soruyorduk, “Sana para lazım, değil mi?” Bunu da ilk kez ben başlattım. İlk defa böyle bir faaliyette bulunduk. Tebriz’deki Türklerin oranı nedir? Tahminen Ehl-i Hak olan ne kadar? Tebriz’de olanların yüzde doksan dokuzu Türktür. Ehl-i Haklar’ın bazıları bu rakamları saklar. Sakladıkları için net bir şey diyemem, ama Tebriz’de yaşayan üç milyon insanın en az iki-üç yüz bini Ehl-i Hak’tır denebilir. Azeriler dersen, onlar da çoktur. İran’ın tümünde, tarikatları da içine alırsan on, on iki milyon Şii olmayan Alevi vardır. Burada tarikat kelimesini sizin bildiğiniz anlamda kullanmıyorum. Bizde tarikat başka anlamda kullanılır. Bu kelime, siyasileşmiş din çerçevesinde olmayan serbest gruplar için; Şii ya da Sünni olmayan, ama İslam içinde olan gruplar için kullanılır. Nasıl ki sizde Alevilik İslam ile iç içeyse, onun gibi. Onları da hesaplarsan, mesela Nurbakşileri, Nimetullahileri de katarsan on-on iki milyon Şii olmayan Alevi bulunur. Gizlenme olgusuna değindiğiniz için soruyorum: Cemleri, cemhane denen özel bir yerde mi yapıyorsunuz, yoksa evlerde mi toplanıyorsunuz? Eskiden evlerde toplanmışlar, ama o son dönemlerde cemevleri satın almışlar. Artık o kadar gizlilik kalmadı, ama yabancıları almazlar ceme. Her ceme, üye olan gelir. Her cemin kendisine bağlı, örneğin, yüz otuz evi vardır. Yüz otuz evin insanları oraya gelebilir. Bir misafir getirmek isterlerse, o cemin dedesinden izin alırlar. “Dede, gelen kimse benim yeğenimdir” der, “filan yerden gelmiş” diye bilgi verip, izin alırlar. Son zamanlarda, artık bu da serbest oldu. İran’da İmam Hüseyin Meydanı var. Orada on birinci soydan gelen Ateş Begler’e de şimdi kapı açık. Herkes gelebilir, Tabii aşka karşı kastı, garezi olan insanlar varsa onlar gelmesin diye bir kontrol var. Yasaklar kaldırıldı, ama böyle bir denetim sürüyor. İran inkılabından sonra cemlere yapılan baskılar çoğaldı. Hala, Alevi olduğunu anladıklarını resmi işlere almazlar. Benim bazı yakın akrabalarımı işe almışlar, tahkik ettikten sonra bakmışlar ki Alevi, işten çıkardılar. Bizde bazı insanlar Aleviliği Şiiliğe yakın görüyorlar. Ehl-i Haklar’dan bahsedince de insanlar karıştırıyorlar. Biz burada Sünnilerle birlikte yaşıyoruz, siz orada Şiilerle birlikte yaşıyorsunuz ve Hz Ali ortak bir değer var. Bunun olumlu bir etkisi yok mu? Tam tersine, bizde olumsuz bir etkisi var, çünkü onlar Ali’nin siyasi yönlerini ön plana çıkarırlar. Şiiliğin tarihine, felsefesine bakarsak; Ali’nin siyasi yönü öne çıkarılır. Şii, kelime olarak taraftar, Ali’yi seven demektir. Ben de “Ali’yi severim” derim, ama bunu Şii özüyle söylemem. Şiilik, Şah Abbas döneminden sonra, Şah Hatayi’nin torunlarından sonra bir harp olarak, bir siyasi akım olarak ortaya çıktı. Daha doğrusu, İslam’ı o isim altında kullanmaya başladılar. Yoksa, Şah Hatayi bir Şii devleti değil, bir Alevi devleti kurmuştur. Sonra Şah Abbas dönemlerinde aşkın yerini kurallar aldı, pirlerin yerine mollalar oturdu. Kural dediğimiz, aşkın yerine fıkhın almasıdır. İslam siyasileştirildi ve şimdi din dediğimiz çerçeve çizilmeye başladı. Şiilerin Ali’den anladıklarıyla, biz Alevilerin Ali’den anladıkları çok farklıdır. Biz Ali’nin Batini yönüne bakıyoruz. Onlar Ali’nin siyasi yönünü almışlar ama, burada da iyi yönünü kavrayamamışlar. Keşke Ali’nin doğru siyaseti ortaya çıksaydı. Bunu Türkiye’deki Alevilerin iyice bilmeleri lazım. Alevilikle Şiilik çok farklı şeyler. Aramızda Ali sevgisi, on iki imam sevgisi gibi ortak yönler olmasına karşın¸ temelde çok derin farklarımız var. Sizde Şah İsmail’in Türk bölgelerinde çok etkisi yok. Bunun nedeni sonradan Şiiliğe dönüşle mi alakalı? Şah Abbas döneminde, biz baskı altına alındık, Şah Hatayi’den ne varsa temizlediler. Benim İran’da çektiğim bir belgesel filmim var. Çaldıran topraklarında Hoy ve Maku şehirlerinde eczaneden ilaç almak bahanesiyle söyleşi yapıyorum. Kentin aydınlarına “Çaldıran ne demek?”; “Şah Hatayi’i tanıyor musun?” diye soruyorum. Yanıt hep aynı, “Yok, tanımıyorum.” Şah Hatayi ismini söylediğimde tanıyan bir insan bile bulamadım. Ankara’da bir sempozyuma katıldım, İran Büyükelçisi gelmişti oraya. İran’da Türkçe olarak Şah Hatayi Divanı yayınlamışlar, çok da enfes basmışlar. Sempozyumda baktım ki hala eski siyasetin etkisindeler. Dediler ki,”Bakınız, İran’da ne kadar serbestlik var ki Şah Hatayi bile yayınlandı.” Ben son konuşmacıydım. Öyle değil, siz Şah Hatayi kitabını basmışsınız, ama yine T harfini, desteli T ile yazmışsınız. Bizde T harfi iki türlüdür. Biri noktalı T, biri de desteli T, ama ebcet hürufunda noktalı T ile desteli T’nin sayıları farklıdır. Bu ayrıntılar gizlenmiş. Şah Hatayi’nin ismini sevenlerden, örneğin Âşık Kurbani’yi unutturmuşlar. Onun yarattığı devlet sistemini, onunla doğan pirlerin isimlerini yok etmişler. Kızılbaşlığı içten çökertmişler. Onun için bizde, yani doğduğu yerde onu tanımazlar. Erdebil’de de öyledir, Şah Hatayi’yi tanımazlar. İslam Cumhuriyeti’nin son yıllardaki çabası Şah Hatayi’nin vasıtasıyla Şiiliği ön plana çıkarmaktı. Bu amaçla onun heykelini diktiler Çaldıran’a. Amaçları Şah Hatayi’yi kendi amaçları için kullanmaktı. Türkmenler arasında Ehl-i Hak’ın yayılmasında daha çok Han Ateş’in mi rolü var? Tarihe bakarsak Ehl-i Haklar Azerbaycan’da Sultan Sahak, Hacı Bektaş ve Şah Fezlüllah döneminde, yani Hurufiler döneminde gelişmiş. Şems(Mevlana)nın da çok etkisi var. Aslına bakarsanız Batınilik gelişmiş Azerbaycan’da. Şah Fezlüllah döneminde Kürdistan’da da bu fikir yayılmış. Bu tarihlerden beri Kürtler ve Türkler iç içe olmuşlar. Batınilik tarihinde hiçbir zaman Kürtler ve Türkler ayrı olmamış. Bu büyük insanların şerefine, Hacı Bektaş, Şah Fezlüllah Veli, Şeyh Sefiettin Erdebili, Şems, Mevlana ve Sultan Sahak şerefine böyle olmuş. Bu erenler vasıtasıyla Batınilik kitabının sayfaları açıldı. Halkı anladı ki hayat yalnız gözleriyle gördükleri değilmiş, perde arkasında başka şeyler de varmış. Sultan Sahak “Ali benim, ben Ali’yim” dedi. Seyit İsmail Pir kühlani çıktı, “Hacı Bektaş Sultan Sahak’tır, Sultan Sahak Hacı Bektaş’tır.”dedi. Nesimi, “Hakk benim, Hakk bendedir, Hakk söylerim.” demiş. Bir yüzyılın içinde, altın bir yüzyılın içinde, bu bölgelerde doğan Batınılik, Anadolu ve Mezopotamya bölgelerinde yayılmaya başladı. Onun içinde hepsi iç içedir. Tebriz’de, İran’da, İran Kürdistanında bu akımların müritleri ve postnişinleri (deride oturanlar) birbirleriyle arkadaştır ve birbirlerini ceme misafir ederler. Bakarsınız cemde bir gün, “Erenler, bugün bir can bizim misafirimizdir, filan cemden, filan fırkadan gelmiştir.” derler. Öyle iç içedirler. Ehl-i Hak kelmesi, biliyorsunuz, Şah Fezlüllah’ın sözüdür. Ehl-i Hak sözünü sonra Sultan Sahak’de kullanmıştır. Burada duydum ki “Mevlana Hacı Bektaş’tan büyük” ve “Hacı Bektaş Mevlana’dan büyük”. Çok yanlış, bunlar ne Mevlana’yı ne de Hacı Bektaş’ı anlamamışların sözleri. Kırklar Cemi’nde, “Bir neşter vurdular kırkından da gam oldu nizahi?” diyoruz. Nasıl olur da Hacı Bektaş Veli ile Sultan Sahak’ı ayırabilirsin? Nasıl olur da Mevlana ile Sultan Sahak’ı ayırabilirsin? Sonra siyasi olaylar oldu. Baktılar olmayacak, parçalansınlar daha iyi. Kendilerini zahir olarak birbirlerinden ayırdılar. Bizim içimizdeki cahillerin çabası da buna yardımcı oldu. Ben Sultan Sahak’ın talimatıyla Şah Fezlüllah’ınki aynıdır demiyorum. Diyorum ki, esas olan Batıniliktir. Senin yorumun, benim yorumum; işte bunlar işin güzelliğidir. Ben şöyle bakıyorum: On pencereli bir yuvarlak oda düşünün. Dünyaya bakış açıları da böyle diyorum. Sultan Sahak bir pencere açmış, orada ormanlar var. Şah Hatayi vasıtasıyla diğerini açıyorsunuz. Denize bakıyor. Demek ki dünyayı kendi yorumlarıyla onlar bize tanıtıyor. Onun için burada üstünlük aranmaz. Tarihte bu insanlar bir araya gelmişler. Vilayetname’de Hacı Bektaş Kürdistan’a geliyor; Serencam Hacı Bektaş’tan bahsediyor. Organik bir bağ da olmuş demek ki. Yüzde yüz bir organik bağ var. Örneğin, Hurufiler Bektaşiliğin içine girdiler. Ne zaman Hurufiler yasaklandılar, derileri soyuldu, onlara Anadolu’da, Bektaşiler kucak açtı. İçlerine alıp postnişine takdim ettiler. Aldılar kucakladılar onları. Bu tarihte böyle olmuş, ama şimdi bir ayrımcılıktan bahsediliyor. Böyle konuşan, işin cevherini, aslını anlamamıştır. Mevlana’nın ne kadar güzel bir şiiri var: “Biz insanları birleştirmeye geldik, onları ayırmaya gelmedik.” Günümüzde bilginler Büyük Patlama (Big Bang) diyorlar, Batınilik de öyledir. Bir ışıktır, patlamış. Işığın bir zerresi Sultan Sahak’tadır. Şah Fezlüllah’ta da diğerlerinde de var. Güzel bir söz var: “Yol birdir, sürek binbir.” Bu o kadar güzel bir söz ki kendime uygun sayarım. Ben Sahakilik’le Hakk’a varayım, sen Bektaşilik’le Hakk’a var. Önemli olan o zirveye çıkmaktır. Siyaset, Türk Aleviler, Kürt Aleviler arasında görüş ayrılıklarına neden oluyor. Oysa sizde farklı. Pek çok Pir Kürt asıllı, ama sizde ayrım yapılmıyor. Cemde Türkçe yanında Kürtçe’de söyleyebiliyorsunuz. Ben buraya gelmeden önce Kürt Aleviliği, Türk Aleviliği bilmezdim. Yarın bir Fransız Alevi olsa, ne diyeceğiz? Saçma şeyler bunlar, çünkü biz özü, kaynağı bilmiyoruz. Bir siyasi düşünceye hizmet için Aleviliği parçalamaya kalkıyorlar. Ben diyorum ki Alevi’nin yalnız Aleviliğin çıkarını düşünmesi lazım. Alevilik İslam’ın dışında mı, içinde mi? Bizim kabımız o kadar geniş ki İslam’ı, Buda’yı, Khrişna’yı da içimize kabul ediyoruz. Bu nasıl unutulur? Bunun yerine, İslam Aleviliğin içinde mi, dışında mı diye sormamız lazım. Alevilik İslam’dan sonradır. Tekâmül (olgunlaşma) itibariyle, insanlar cehaletten kâmilliğe doğru gidiyor. Bu mantığa öykünerek, “Aleviliğin içinde İslam var, kâmile gidiyoruz biz” görüşünü savunuyorum. İran’da da benzer tartışmalar yaşandı mı? Hayır, hiç olmadı. Sen de geldin, Gerreban diye bir yer var, orada toplanırız her zaman. Orada Lor, Fars, Kürt var, Tebrizli var, ama biz birbirimizi gördüğümüzde “Ya Ali!” der, ayrım yapmayız. Birbirimize adres verirken sorarız; “Güzelim, sana bu mektubu hangi adrese göndereyim?” O zaman anlarız ki Kürt’müş, Türk’müş. Uçma halinde, miraç zamanında “sen nesin” diye sormayız, hepimiz uçarız! “Hangi memlekettensin?” diye sorulmaz Kırklar Meclisi’nde! Benim derdim o ki, kimse yolu tanımıyor. Kırklar Meclisi’nden bahsediyoruz, sonra diyoruz ki, Aleviler Türk mü, Kürt mü? Hiç mi bilinmiyor Kırklar Meclisi neden yer almış bu yolda? Sultan Sahak’ın yanında en kesici kılıçlar Türkler olmuş. Bu soruyu orada sorsanız herkes güler. Ehl-i Hak üzerine konuşulunca hemen akla Sultan İshak geliyor, Hala Minorsky’nin makalesi az sayıdaki yazılı çalışmalar arasında önde geleni. Bilgi çok az olduğu için bir özetlesen. Tüm Alevilerin ortak noktası Ali’dir, ama yorumlar farklıdır. Ehl-i Hakk’lar, iki yazı kültürünü insanlara bahşetmişler: Hurufiler ve Sultan Sahakiler. Bu iki Batıni hareket yazıya, teşkilatlanmaya ve sistematik harekete önem vermişler. Ehl-i Hak bunlardan biridir. Sultan Sahak, Hawraman kasabasında zuhur etmiş. Niye orada zuhur etmiş? Ehl-i Haklar, inanıyor ki O Hz. Khavendegar’ın, yani tüm iki âlemin, maddi ve manevi âlemin zatı ve o enerjinin taşıyıcısıydı ve ilk defa insanlar için zuhur etmiş. Orada, fedailerini “biz fedai diyoruz, sevenlerini” toplamış etrafına, Sirvan Çayı, Kirmanşah, Sahne, Pirdiwar’da keramet göstermiş. Nasıl mucizeler! Hz. İsa ölüleri diriltiyordu, ama Sultan Sahak ayakta olan ölüleri canlandırıyordu! En önemlisi de budur: Bana öyle şeyler söyle ki benim ölmüş ruhum dirilsin. Sultan Sahak güzel bir sistem, bir piramit yaptı. Ben ona, “sultan piramidi” diyorum. Tepede bir nokta var. Aşağıdaki halk nasıl o noktaya varacak? Hangi yollarla o zirveye varacaksın. Sultan Sahak bunları, bir ruh mühendisi olarak, güzel ve detaylı olarak açıkladı. Yetmiş iki pir de, Kırklar da o sistemin içinde.. “Enel Hakk” insan kâmilleşip tanrı olabilir demek. Bu zirve demek, temsilcisi Sultan Sahak’ın kendisidir. Altında dört melek yer alıyor: Pir Bünyamin, Pir Musa, Hz. Davud ve Mustafayi Davudan. Etraflarında üç de melek var. Doğurganlık simgesi taşıyan Hz. Razbar, Hz. Ruçiyar ve Baba Yadigâr Bunlara “yedi haftan” diyoruz, yani yedi ceset, yedi kalıp. Bu yedi isim, piramidin tepesinde yer alıyor. Bunlar sultan döneminde yaşayan pirler mi? Sultan döneminde yaşayan pirlerdi, ancak Ehl-i Haklar’ın mantığında bu yedi kişi, Ali döneminde onun yanındaydılar. Ali o zaman Hak idi, Khavendegar idi ve Hakk’ın taşıyıcısı idi. Yanındaki yediler, mesela, Pir Bünyamin Hz Selman Farisi idi. Diyorlar ki, “Ne diyorsun, insan öldükten sonra, dirilir mi?” Bu insanlar onları yansıtıyor, yani demek ki Ali ölmemiş! Bu, dondan dona geçiş fikri, yeniden doğma fikridir. Önemli olan Ali hiçbir zaman ölmez. Bunun temsili postnişin olarak yaşatılıyor, cemde yeri var. Piramit dediğimiz, en başta bir noktadan başlar. O, Hakk’n kendisidir. Düşünelim ki aşağı doğru geliyoruz. Hakk’tan aşağıda dört melek, yediler, on ikiler, kırklar, yetmiş iki pir, zerrin kemer (altın kuşak) sahibi altı bin altı yüz hizmetkâr ve piramidin temellerinde ise halk vardır. Sultan Sahak, bu katların birbiriyle irtibatla geçmelerini Serencam kitabında bahsetmiştir. İran?da Sultan Sahak?ın yerinde oturan her bir postnişin bir fedaiye telefon açsa, “Kendini beşinci kattan at” dese, eminim ki atarlar. Ama bu bir Batınilik hareketidir. Bu hareket sahipleri hiçbir zaman, siyasete geçip devlet yöneticisi olmak fikrinde olmamıştır. Devletlerimiz korkmasın, Ehl-i Haklar bir gün güçlenip de hâkimiyeti eline almak istemiyor. Bazı kelimelere yeni bir kıyafet giydirirler, öyle ki artık onu kullanamazsın. Şiiliği de, Hizbullah’ı da öyle yaptılar ve bu kelimeleri elimizden aldılar. O kelimeleri biz yaratmıştık. Onlara can bağışlamıştık. Şimdi o kelimeleri bizden aldılar. İran’da Şah Hatayi’yi de o hale getirdiler. Şah Hatayi heykelleri koyuyorlar, ama Şii kıyafetiyle oturacak o heykelde. Hâlbuki Şah Hatayi’i tanıyanlar, onun hiçbir zaman siyasi Şii olmadığını bilir. Zaten Şii sözü Şah Abbas döneminde çıkmış. Sen insaflı bir siyasetçiysen, Şah Hatayi?i kendi yazdıklarından tanımalısın: “Hatayi”yem al atlıyam Sözü şekerden tatlıyam Murtaza Ali zatlıyam Gaziler deyin o şah benim? Niye söyleyemiyorlar “Murtaza Ali zatlıyam?” Çünkü onlar devlet adamı, yani Tanrı ile halkın arasında bir filtredirler. Şah Hatayi diyordu ki, “Filtreyi kaldıralım!” Nizami’nin Leyli Mecnun’unda, Leyli tanrıdır, mecnun onu sevendir. Devlet Leyli’nin babasıdır, “Şeyh Mecnun’un Leyla’ya kavuşmasına izin vermedi, Mecnun gitsin” diyor. “Asrilerdir saklamışsın zahida leylayı sen Koy yetişsin Mecnun?a ol lafeta illa olan.” Onlar da Mollalardır. Mecnun’un Leyla’yla buluşamamasının nedeni bu iki düşüncedir. Onlar, Hakk’la sevenleri buluşsunlar istemiyorlar. Araya vasıta koyuyorlar! Vasıta koyması yetmiyor bir de paramızı alıyor. Biz pirlerin ekmeğini yedik ellerinden. Hem bir öğretmendir ki, her zaman anlatır, öğretir, aynı zamanda yemek verir. Hangi pirin evine gittin de aç kalktın? Hangi siyasetçinin yanına gittin de aç kalmadın. Yani iş tersinedir burada. Çocukken bir gün karıncaları seyrediyordum. Baktım, karıncaların birbirleriyle çok güzel irtibatları var. Çocukluk işte karınca yolunun arasına parmağımla bir çizgi çektim. Onlar, birbirlerinden ayrıldılar. Biraz sonra cesur bir karınca arayı aştı, ardından diğerleri de toplanmaya başladı. Burada bir ders var. Başlar, bizim aramıza da parmak çekti, Ehl-i Hakklar İran?da kaldı. Bugün İran’daki Alevilere, “Türkiye’de yirmi milyona yakın Alevi var” desen şaşırırlar. Burada da, “İran’da da Alevi var” deyince, bizi Şii sanıyorlar. Bize cesur karıncalar lazım. Karşılıklı gitmeleri, gelmeleri lazım. Devletten korkmamak lazım. Bu köprüler kurulmazsa tehlikelidir. Birbirimizi tanımamız lazım. Bu gerçekten köklü bir kültürdür. Sultan Sahak’ın sistemi nasıl yazıya geçmiş? Serencam, Defter-i Pirdiwar nasıl yazıya geçirilmiş? Hz. Sultan dönemlerinde söylediklerini hemen yazmışlar. Bir de onun pirlerinin yazdıkları var. Hz Sultan zamanında emir vermiş yazmaya. Defter-i Pirdiwar, Pirdiwar’daki meclislerde yazılmış, değil mi? Yazılan mecliste olanlardı. Orada zirve toplantıları kurulmuş, bunların hepsi bir emir, destur, batini rehberlik gibi yazılmış. Her pirin söylediği kelamlar gibi yazılıyor. Sultan Sahak’ın piramidinde sanat çok önemli. Müzik ve şiir ele ele vermiş, bu kültürü ve mirası bize taşımışlar. Müzik, semah, şiir olmasaydı, belki de taşınmayacaktı. Serencam dediğimiz? Serencam, işin gizli tarafıydı, kendine bağlı olanlara emirleriydi. “Bunu şöyle yapsanız, böyle olur” gibi, yani yol kurallarıydı, ama herkese sunulacak kurallar değildi. Kurallar şifahen sunuluyordu, ama Serencam kutsal bir yazıydı, çünkü o Sultan Sahak’ın ve yedi meleğin emriydi. Bu nedenle onu korudular.ultan Sahak yazılarını koymuş, farklı yöreleri irşat etmeleri için de haftawanalar ” dedeler, pirler diyebiliriz” göndermiş. Onlar Pakistan’a, Azerbaycan’a, Irak’a, Türkiye’ye dağılıp bu bilgiyi yaymaya başlamışlar. Serencam da yanlarında olmuş. Niye Batınilikte her zaman bir sır olması lazım? Sırrın nedeni, kötü insanların, cahil insanların bilimi alıp kötüye kullanmak gibi bir meyilleri olmasıdır. Onun için sen önce sınavdan geç, sonra sana bu sırları verelim diyorlar. Serencam onun için saklanmış. Sultan Sahak?dan sonra, yine Sultan Sahak?lar gelmek zorunda. Bu akımları yürüten birisi lazım, postnişin gibi. Onun için hala postta oturan on bir ulu soy vardır bizde. Şu anda Han Ateş Begler’de, Hz. Nizametin Sultan Sahak yerinde oturmuştur. Han Ateş bu soyu kurmuş, Hz. Nizamettin onun devamcısıdır. Onun da dört meleği, hefteni (yedileri) ve kırkları vardır, yani sultanlık piramidi devam ediyor. Cem denilince burada on iki hizmet cemi var. Sizde müziksiz, nazr’ın olduğu toplantı da bir cem. Cem üzerine biraz bir şeyler söylerseniz? Kelime olarak Cem, bir yere toplanmak demektir. Amaç nedir? Amaç; Kırklar’ın Cemine ulaşmaktır. Biliyoruz ki, insanlar bir yere toplandıklarında enerji büyüyor. Onun için cemin makamı Sultan Sahak zamanında Hakk’tan üstündür. Bak ne güzel, cem kurulduğu zaman, halk bir tarafta, cem bir tarafta. Cem Hakk?a üstün gelir, çünkü o enerjiden bahsediyoruz. Cem toplandığı zaman, esas olan dünyadan kurtuluştur. Bu dünyadan kurtuluş derken, hayat tarzı olarak dünyadan kopmuş, dünyayla bağı kalmamış insanları kastettiğimiz sanılmasın. Niye semah dönüyorlar? Perde arkasında olan esrara vakıf olsunlar, esrarı anlasınlar ve gidip o semahtan sonra halkın manevi ve maddi yaşayışlarını güzelleştirmeye çalışsınlar. Batınilik gelip halkla birleşiyor. Tasavvur dünyasını gerçeğe döndürmek sürecidir semah. Semah tasavvur gücünün gerçekleşmesi demektir. Semahta bir aşama var, orada yeni bir şeyler görünür. Uçtuğun yerden Arş’ı da yeryüzünde olmayan şeyleri de görebilirsin. Halkla Hakk olup da, halka yeni bir şeyler vermek lazım. Elinde dür (mücevher) ve gevherle gelmen lazım. Yoksa bu kadar çaba neye yarar? Ben kendimi kurtarıyorsam, ne olacak ki? Kurtulmuş canların bir araya gelip halkı kurtarması lazım. Bir Ehl-i Hak, bir Alevi, aydın olmalıdır. Cemde zikir, semah yapmaya geliyorsun, iyi ders okuman lazım. Okulun en iyi öğrencisi olman lazım; doğru siyasette öncü olman lazım; felsefede sözü konuşulur biri olman lazım. Elinde bir sermaye var, harcayamıyorsun. Baban sana koca bir arazi bırakmış, eksen üstünde elma olur, ayva olur, nar olur. Ama sen boşuna dilencilik yapıyorsun! Sen bu mirasını al, çapala, tohum serp, yeni bakış açılarıyla modern bir şekilde bu topraktan gıda üret. Biz nasıl ki Aleviyiz, bunlar bizim derdimiz! Bizim derdimiz ki Hacı Bektaş ile Mevlana’yı savaştırmak değil. Pirler orada birbirleriyle kucaklaşmış semah yapıyor, müritler burada birbirleri ile kavga ediyor. Niye? Çünkü birbirlerinin canlarını bilmiyorlar. Batınilikte, bakmaktan da öte görmek makamına sahipseniz eğer, görüp de üretmeniz lazım. Hala aynı bağlamayı çalıyoruz. Hiçbir gelişme yok! Hala felsefemize kelime daha eklememiş kalemimiz. Descartes’in görüşü buydu, Marks’ın görüşü buydu? Tamam da, benim görüşümde budur birader diyen yok! Cemin görevinin, cem erenlerinin enerjilerini bir araya getirip toplumsal bir misyonu yerine getirmek olduğunu söylüyorsun. Alevilik bu anlamda dünyevi bir inanç, değil mi?. Dünyada bir dolu inanç var ve dünyadan ilham alarak, dünyaya bir şeyler veriyorlar. Batıniler, dünyada yaşıyor ama Batın’dan bir şeyler alıp, getirip, dünyaya veriyor, Aleviliğin farkı budur. Tüm dünyada Batıni hareketlerin iddiası budur. Biz, sizin görmediklerinizi görüyoruz! Kardeşim, tamam sen benim görmediklerimi görüyorsun, ama elinde ne var? Bana ne getirdin? Ne yapacaksın, programın ne? Bir adam gelip, “Ağabey, ben de Alevi olmak istiyorum” dediğinde, senin de kendi planlarını anlatman lazım. Şimdi gözlerine bir mendil bağlıyorsun, elinden tutup yürütüyorsun. Bu mantıkla nereye kadar sürer? Dedelere soruyorum bunu ben! Bunları yazın. Ben diyorum ki önce bu akımı tanıman lazım, bu bir; sonra Hakk’a varman lazım, bu iki; sonra da Hakk’tan halka dönmen lazımdır, bu da üç! Nesimi, çok güzel bir laf söylemiş, demiş ki, “Bizde kılıç yok, tahta kılıç var.” Tahta kılıç bir kültür simgesidir. Sen çocuğuna zorla balı, kaymağı bile yediremiyorsun. Yemiyor, çünkü ona ihtiyaç duyması lazım. Eşitliğin anlamı da böyledir. Eşitliğin altyapısı kültürdür. İnsanlar eşitliği kendisi istemelidir. Tarihte bunun örneklerini gördük. Ama Alevilikte önce bu kültürler ve cem yapmışlar. Dört kapı, kırk makam var, ama bir de bunların olduğu devirler var: Marifet devri, hakikat devri, vb. Biraz da o devirlerden bahsetseniz. Hangi devirde yaşıyoruz? Aslında devirler senelerin içinde değil, insanların içindedir. O insanların içinde birbirlerine düğümlenmesi lazım. Tarihe bakarsanız, İslam’dan sonra dört kapı var demişler. Aslında bu dört kapı bir yorumdur. İslam’ın dışıyla alakalı olan insanlar şeriattadırlar. Şeriat, kurallar demektir: Burada bunu yap, şunu yapma; bir emirler silsilesi, çerçevesi. Tarikat serbestliktir, Kuran yorumunda biraz daha öteye gidilmesidir. Marifet ise bu ikisinin birleşimi olan üçüncü kapıyı açmaktır. Hakikat da cemde Şah’ın huzurunda olmaktır. Sizdeki yorumları nasıl? Çok kısa, özet söylüyorum. Marifet, Hak’tan dönüp de halka varmak sürecidir. Ne zamanki bir derviş Hakk’a varmış, Hak’tan dönmüş, halka varmışsa bu marifet demektir. O zaman Batınilikten çıkıp da Batınilikte arıyorsun Tanrıyı, Hakk’ı. Hakk’a vardıktan sonra, senin halka müracaatın marifet demektir. Onu Seyyid Nesimiler, Şah Hatayiler yaptılar. Şah Hatayi marifet şahıdır. Hakikat hakkında, çok iddialı bir şey söyleyeceğim: Hakikat yoktur. Şimdiye kadar hakikatin kendisi bir gerçek olarak ortaya çıkmamıştır. Buna ancak iç dünyamızda varabiliriz. Çok önemli bir konu, başta da söyledim, şeriatten tarikata geçen köprüler duruyor. Tarikattan marifete geçen köprüler de yıkılmış. Marifet de günümüzde yoktur zaten. Bu dört kapı, bizim karşımızda duran kapılar değildir, sen kapıdan kapıya geçmek zorundasın. Ola ki sen bilirsen seçme şansın olur, Şeriatı bitirmeden tarikata varamazsın. Tarikatı bitirmeden marifete varamazsın. Şah Hatayi’den sonra bizim marifet makamımız kaybolmuş. Artık gerçek dünyada bir kurum sahibi değil bu marifet âlemi. Şimdi tarikattan hakikate geçmek isteyenlere bir müfredat yok. Onun için Şah Hatayi’yi tanımak çok önemlidir. O bu marifet dünyasının bayraktarıdır. Marifet alemi Çaldıran’ı kaybetmiş. (Çaldıran bir mekan değil, bir manadır) Yani, bilgi dönemimiz kaybolmuştur diyorsunuz. Kaybolmuştur. Bizde Batınilik var; dedelerimizin nefeslerine bakın, gerçekten ateş püskürürler. Şeriatın kuralından sıyrılmış, kurtulmuş ve Batınilikte çok büyük nefes sahibidirler. Ancak, yarın için bir program yoktur. Sen yarının programını vermezsen hakikatin tablosunu çizemezsin. Ben bu kanaatteyim. De ki “ben hakikatim, ulaştım, bitirdim, vardım, yedim, Kırklar’la beraber oldum”, ama senin komşun açtır. Hatayi’den sonra Hakk’a ermiş pirler, halka müracaat etmemişler. Hatayi’den sonra cemde saklanmışlar, yani içlerine kapanmışlar. Tabii bir taraftan da kendimizi korumaya mecbur olmuşuz. İran’ın Safevi devletinin baskısı altında (Safevi Şiiliği) tarikata döndük biz. Bizim cemlerimiz, şimdi büyük bir laf ediyorum, cem şeklinde değil, tarikat dergâhlarıdır. Dört kapı sanki sosyal konularla ilgili bir kurs gibi görülüyor. Alakalıdır. Tebriz’de cemlerde, ben cemde oturanları eleştiriyordum. Saldırmak zorundaydım, diyordum ki seninle bir tarikat ehlinin ne farkı var? Tarikat ehli de dergâhta oturup kafasını sallar böyle. Sen de cemde oturuyorsun. Bu durumda sende iki cihan sığar mı? Nasıl Ehl-i Hakksın ki sen halkına bir şeyler veremiyorsun? Müziğin de tarikat aslında. Hâlbuki aslında senin müziğinde cengaverlik, senin müziğinde isyan var. Bak Nesimi ne diyor: Bende sığar iki cihan ben bu cihana sığmazam Gevheri lâmekân benim kevn-ü mekâna sığmazam Arş-i ferş ile kaf-û nun ben de bulundu cümlesi Kes sözünü ve ebsem ol çünkü beyana sığmazam Nerede senin isyanın? Ben isyan deyince, demiyorum ki kalk Türkiye Cumhuriyeti Devletinin karşısında eylem yap! Benim amacım o değil. Amacım senin içinde olan kalıplardan kurtulman. Adam diyor ki “biz İslam’ın ya içindeyiz ya dışında!” Adam karar verememiş bugüne kadar, sen bundan ne marifet bekliyorsun ki? Onun için diyorum ki biz kaplumbağalar gibi içeriye dönmüşüz, çünkü korkuyoruz. Korkmayan insan çıkar meydana, “Kardeşim, ben ehl-i marifetim. Sözün var mı bana?” der, fikirlerini sunar. Der ki, ben bunu yazıyorum ve biliyorum yazımda yanlışlık ihtimali var. İran’da senelerdir cemlerde, pirlerin yanında, dizlerinin dibinde oturdum, öğrendim. Arkadaşlara diyorum ki, fikrimi eleştirin, beraber oturalım, güzel şeyler sunalım. Bizim derdimiz budur: Şah Hatayi’den bu yana hepimiz kapalı dergâhlara döndük. Ama bugün dünyada internet var, her site bir ülke. Kardeşim, eğer varsan, bir varın varsa, ver bir siteye, insanlar öğrensinler. Tek başına hakikate ulaşmanın anlamı yok. Bir cem gibi, onun içinde de toplumsal bir içerik var. Her fikir sahibi fikrini dünyaya sunmak zorundadır. Fikrini sunamıyorsan siyasi bir sorunun vardır ya da cehaletin vardır. Ben üçüncü bir almaşık bilmiyorum. Menfaat söz konusu olamaz mı? Ya benim siyasi bir derdim vardır ya da cahilim! Bunu yaysam cehaletim belli olacak, elimdeki beş on mürit de gidecek. Modern mollalık, şimdi de cem çerçevesi içerinde mollalılığını yapıyor. Bunları gördüm ben. İsim vermiyorum, adam kendisine beş on talip edinmiş, zevk yapıyor. Kendine bir dünya kurmuş, zevkini çıkarıyor. Gelen de elini öpüyor! Şimdi o dönemde miyiz? Yine öyle olmamız mı lazım? Senin elini niye öpüyorlar? Ben de istemiyorum desene! Bir bildiğin, gördüğün varsa, bize de anlatsana. Sendeki cevheri biz de görelim mi, diyorsunuz? Biz de görelim; bizi mahrum etme; ben de sevenlerdenim. “Ben bir taneyim, benden başkası bunu bilmez!” dedin mi olmadı. Ben, gidip bir çocuğun ağzında çıkandan bile bir şeyler kapmak istiyorum. Bencil bir adam da değilim, bana da verin bilginizden. Adam onların ne isteklerinin farkında, ama o itaatler, o el öpmeler hoşuna gidiyor. Onun için de böyle bir adamdan hiçbir beklentimiz olamaz. Bugün herkes fikrini cesaretle sunuyor, sen sunmuyorsun. İran’dan buraya nasıl geldin, anlatır mısın? Çocukluktan sonra bir yandan cemlere girerken, bir yandan da müziğe başladım. Cemlerde kelamları söyledikçe, tamburla beraber okudukça anladım ki, bizim Aleviliğe ihtiyacımız var, Aleviliğin de bize ihtiyacı var. Anladım ki biz insanlar Tanrının taşıyıcısıyız. Anladım ki, zengin bir sosyete adamı olsam ne olacak? Altmış yıl sonra öleceğim. Dedim ki; bu bedeni, bu yolda hizmete koyayım, elimden ne gelirse. Sonra müzikle daha ciddi uğraştım ki iyi bir şeyler sunayım. İran’da müzik dinlemeye ve okumaya başladım, ama bir noktaya vardım ki, artık eğitimsiz daha ileri gidemem. Fakir mahallelerde on-on beş derslik açmıştım. Altmış, yetmiş öğrencim oluyordu büyük derslerde… Oradan sıyrıldım, her şeyimi sattım, Azerbaycan’a gittim. Azerbaycan Konservatuarında makam bölümünde mezun oldum. İran’a geri döndüğümde, eski bilgilerime ve manevi içeriğime dayanarak, söz arasında başladım fikirlerimi söylemeye. 101 Nefes adlı şiir kitaplarım çıktı İran’da. Türkçe yazıyorum, Türkçe söylüyorum ve nefese çok değer veren birisiyim. Oradaki MESAM benzeri sendikanın başkanı oldum. Ama İran rejimi benden daha uyanıktı. Anladı ki bu saçlarla, bu bıyıklarla bu adam tehlikelidir, sahneye çıkmamı yasakladı. Ama tövbe etmedim. Avustralya’ya gittik, çok güzel konserler yaptık. Avustralya’da yaşama şansım olmasına rağmen, İstanbul’u seçtim. Çünkü canlar burada. Yirmi beş milyon Alevi burada var ve ben yirmi yıl evvel Türkiye’ye geldiğimde kendimi hiç yabancı hissetmemiştim. 2004’te geldim, sonra da eşim geldi. Hepimiz Türkiye’yi seviyoruz. Eskiden tanışıklığımız vardı kültürüyle. Burada kalmaya karar verdik. Çocuklarım da burada okuyorlar. Ne tür çalışmalar yapıyorsunuz? Burada isminde “barış” olan tüm çalışmalara katıldım; Barışa Rock, Barışa Semah Dönenler. Bunu Radyo Barış yapıyor katılayım ya da katılmayayım gibi ayrımcı bir yaklaşımım yok. Her yere gittim, Cem Vakfı’na da gittim, Radyo Barış’a da gittim ve gidiyorum da. Ben birleşme taraftarıyım, bunun için uğraşıyorum. İran Ehl-i Hak ezgilerinden bir albüm yapıyoruz. Ayrıca zikirlerden kazandığım bir müzik tarzı da var. Ben buna bir isim koymuyorum, ama bazı insanlar etnik blues ismini veriyorlar. Yakında iki albümü de sunarak yola devam edeceğiz.Ehli Hak’ta Serhalka Şah İshak’tır Ehli Hak dininin bugün kısmen İran, kısmen de Irak’ta kalan Şehr-i Zor ile Zohab arasındaki Gorani konuşan bölgede doğduğu ve etrafa buradan yayıldığı sanılmaktadır. Kurucusu Sultan İshak (Sultan Sahak, Sultan Sohak) adında bir seyittir. Etnik olarak Goran’dır. Gorani konuştuğu kayddedilir. Bir rivayete göre Erdebil Ocağı’yla ilişkisi vardır. Yediler’in başı, yani “Serhalka”, Sultan İshak’tır. Tarihsel bir kişilik olduğu ve 14’üncü yüzyılda yaşadığı tahmin edilmektedir. Ehli Hak inancında merkezi figür olarak öne çıkmakta ve Tanrı’nın bir inkarnasyonu gibi görülmektedir. Kaldığım yerden devam etmeden önce bir hatırlatmada bulunmak isterim: Ebu’l Vefa, Baba İshak, Baba İlyas, Derwiş Gewr ve Ağuçan gibi ünlülerin kimliklerini merak edenlerin bu diziyi dikkatle izlemesini öneririm. Çünkü Babai hareketi tarihinde ve Dersim geleneğinde, özellikle Ağuçan, Mineyik ve Kara Pir Bad şecerelerinde karşılaştığımız anahtar adların birçoğu ile kısmen farklı şekiller altında Ehl-i Hakk’ın seyitler ve ocaklar listesinde de karşılaşıyoruz. İşte bunlardan birkaçı: Ebu’l Vefa, Gewr, Bal, Baba İshak, “Baba Resul Gewra” (bu ad, Sultan Sahak’ın babası Şeyh İsi’nin soy şeceresinde geçer), Şah Karabat (Kara Pir Bad), Hamis, Genim, Habib, Mir, Muhammed. Bir yandan verileri tasnif edip sunarken, netleştiğim kadarıyla fikrimi de söyleyeceğim. Ehl-i Hakk’ın En İlk Yedi Ocağı (Haftwana) Ehli Hakk’ın kurucusu Şah İshak, geleneğe göre Şeyh İsa (Şeyh İsi) ve Hatun Dayira (k) çiftinin oğludur. Annesi Hatun Dayira, bazı versiyonlarda “Hasan Bey Cala”nın kızı olarak tanıtılır. Kendisi ise Hatuna Başir adında bir kadınla evlidir. Bu evlilikten yedi oğlu olur. Bu yedi oğul, birer seyit ve Ehl-i Hakk’ın en ilk yedi ocağının kurucuları olarak görülürler. Onlara “Haftwana (Haft-tawana)” olarak referans verilir. Bu sözcük, Yedi Kuvvet (Yedi Güç) demektir. Bahsi geçen yedi seyidin adları şöyle verilmektedir (bu adlar değişik kaynaklarda kısmen farklılaşır): Seyit Muhammed (Muhammed Gawre-Savar): Ehl-i Hakk’ın en ilk yedi ocağının başı (Serhalka) olarak görülür. O’nun adındaki “Gawre” sözcüğü ile Gor, Gowr veya Gowre gibi şekiller altında da karşılaşırız. Erdebil’e gittiği söylenir. İbrahim adında bir oğlundan sözedilir. Sultan Sahak’tan sonra posta bu Şah İbrahim oturmuştur. Seyit Ebu’l Vefa: Seyit Khamush’un dedesidir. Haccı Baba Hussain Mir (Mir Mustafa, Pir Mustafa) Seyit Mustafa Şeyh Shihab el-Din (Şah-i din): Rum diyarına (Anadolu) gittiği söylenir. Şeyh Habib Şah Haftan (Yedi Diğer Seyit) Yukarıdaki isimlerden başka sadece “Haftan” denen ve öteki dinyaya ait gibi gösterilen bir diğer yedili (yedi seyit) daha sayılmaktadır. Ama hernasılsa bu listede Soltan Sahak’ın oğulları olarak tanıtılan seyitlerden bazılarının da adları geçer. Ehl-i Hak Mitolojisinde Yedi İnkarnasyon ve Melekleri Aşağıdaki listede Ehl-i Hak mitolojisinde tanrının yedi tonu ve her seferinde birlikte göründüğü melekleri isimlendirilmektedir: Hawandagar (İwanov’a göre Seyit Şihabu’d-Din): Cebrail, Mikayil, İsrafil, Azrail. Ali (Murtaza Ali): Hz. Muhammed, Salman, Kanber, Nusair, Fatma. (Not: Ali’den sonrakiler artık O’nun tonları/inkarnasyonları gibi görülürler. Ama Ali, İvanow’un yorumuna göre, Ehl-i hak dininde merkezi değil gölge bir figürdür). Şah Hoşin/Huşin/Khoshin (Şah Hoşin, rivayete göre ışıktan/güneşten hamile kalan bir bakireden doğmadır. İzadi, buradan hareketle onu Mihr/Mithras ile özdeşleştirir): Baba Buzurg, Faki (Kore Faki), Baba Hasan, Kaka Rida, Baba Tahir, Mama Calala. (İvanow’a göre bu aralıkta, yani Hoşin ile Sahak arasında, Nahus/Ba’us/Bahus adında bir inkarnasyon vardır. Bahus, Paul adının Ermenice formudur): Bahus/Ba’us/Bahos, Ivanow’a göre, Ermenice’de Paul adının ta kendisidir. Buradan hareketle Ehl-i Hakk’ın orijinde Pavlaki-Tondraki hareketin içinden çıktığını, o dönemle ilşikili olduğunu, ama sonraki bir dönemde görece taze bir Ermeni ortamda Sultan Sahak tarafından reforme edildiğini düşünmektedir. İ shak (Sultan Sahak): Benjamin (İzadi’de Hızır), Davud (Davud Kabud Sawar), Pir Musi (İzadi’de Baba Yadigar. Yadigar, Hakk’ın anısı, hatırası, hediyesi anlamlıdır), Mustafa Davudan (“Fırkan” adlı eserde Şah İbrahim Buza-Sawar. Sawar; sürücü, atlı, süvari demektir. Buza Sawar, Buz’un Atlısı anlamına gelir), Hatun Dayira (Razbar, Sultan Sahak’ın annesi). İvanow, Sahak adının İslami İshak/İsaak’ın Ermenice şekli olduğuna işaret etmektedir. Asıl ad İshak’tır. İshak’ın Sohak şekline girişi İvanow’da Ermeni veya Asuri/Nasturi etkisine bağlanır. Aynı yazar; Bahos, Benyamin (Benjamin adının Ermenicesi) ve Nuy (Ermenice’de Noah) adları gibi örneklerde tanık olunan dilsel donelerden hareketle Ehl-i Hak üzerindeki Ermeni etkiye değinmekte, Ehli Hakk’ı Pavlaki-Tondraki hareketle ilişkilendirmektedir. Ivanow’un naklettiği bir Ehli Hak söylencesine göre Safeviler’in atası Şeyh Safi (ölm. 1334), mürşidi Şeyh Zahid Gilani (ölm. 1301) tarafından tarikata kabul edilmeden önce Sultan Sahak’a yollanmış, kabul edilebilmek için O’nun onayını alması istenmiştir. (Bazı listelerde Sahak ile Kırmızı arasında Şah İsmail Safevi vardır. Bkz. Minorsky) Kırmızı (Şah Wais Kuli): (…) Muhammad Beg (Mamad Beg. İzadi’de Nurbakş): (…) Şah Ataş (Han Ataş): (…) Ehl-i Hakk’a İlk Referanslar Batılı seyyah ve misyonerlerin Ehl-i Haklar’a ilk referansları ve onlara ilişkin yazıları 19’uncu yüzyıla aittir. Bu en ilk referanslar için Macdonald Kinnier, G. Keppel, H. Rawlinson, Baron de Bode, Comte de Gubineau, V. A. Zukowski ve S. G. Wilson’a bakılmalıdır. W. Ivanow ve Minorsky’nin aşağıda adlarını verdiğim kitapları Ehli Haklar’a dair en kapsamlı ve en derli toplu çalışmalardır. Ehli Hakk’ın kendi literatürü özellikle önemlidir. Bu alanda ilk akla gelen 1843’te Farsça yazılmış olan “Kitab-ı Sarancam”dır. Bu kitap Ehli Hak rivayetlerinin bir koleksiyonudur. Konusu Ehli Hak dini ve tarihidir. Minorsky tarafından Rusça’ya çevrilmiştir. Ehli Haklar’ın tarihsel kayıtları olmadığı için sözlü gelenekleri zorunlu olarak önem kazanmıştır. Nitekim İvanow, onlara kendi tarihleri sorulduğunda dinsel bir temayla zamanın başlangıcından öncesine dek gerilere gidip anlatmaya başladıklarını, ama yaradılıştan sonraki döneme gelince hemen Ali peryoduna atladıklarını not etmektedir. Bu anlatım tarzının eski kuşak Dersimliler arasında da yaygın olduğu bilinen bir şeydir. Ehli Hak’ta Bazı İnanç ve Pratikler İnkarnasyon fikri: Tanrı’nın insan biçiminde (Zat-i Beşer) tekrar takrar göründüğüne inanırlar. İlk kez Hawandagar kişiliğinde evrenin yaratıcısı olarak, ikincisinde Ali olarak, üçüncü aşamadan itibaren de Ehl-i Hak listesindeki isimler formunda göründüğünü düşünürler. Melek kültü: Tanrının her keresinde kendisinin yarattığı bir grup melek (Zat-ı Mihman) ile birlikte göründüğü ve bu meleklerin de birbirlerinin tonları (Persçe’de Jama) olduğu inancı. Ali sevgisi : “Ghulat” adı verilen ve “Aşırı Şiilik” olarak tanımlanan akımlarda görüldüğü gibi Ali’ye tapım. Ama Ali, bu inançta merkezi figür değildir. Bilgilenme sürecinde dört aşama: Bektaşiler’de de rastlandığı gibi (bkz. Makalat), şeriat, tarikat, marifet ve hakikat olmak üzere bilgilenmenin dört aşaması fikri. Sayıların gizemi: 7 ve 12 gibi bazı rakkamlara kutsallık atfediş. Her iki cinsin de katıldığı cemler: Kadınların da katıldığı cemler ve saz ile zikr. Derviş pratikleri: Dış dünyaya Sufi derviş kılığında göründüler. Kılık kıyafet: Ehli Haklar’la yakın bağlantılara sahip Kalenderi ve Haydariler’in küpe ve yüzük taktıkları kayddedilir. Bektaşiler’le bir diğer paralelliğe işaret edebilir bu. Erken Bektaşiler ile Ehli Haklar arasında başka benzerlikler de vardır. Sözgelimi Hacı Bektaş ile Fatma Bacı/Kadıncık Ana arasındaki gizemli ilişkinin bir benzeri Baba Tahir Üryan ile Fatima Lara/İnce arasında mevcuttur. Bağlantılar Ya Da Paralellikler Ehl-i Hakk’ın Kızılbaş, Nuseyri, Bektaşi, Ezdi ve Dürzü gibi akımlar ya da sektlerle çok sayıda kontak noktası olduğu hemen hemen kesindir. Bu konuda önde gelen araştırmacıların pek çoğu fikir birliği içindedir. Tek sorun, veri eksikliğinden dolayı bazı bağlantı noktalarının doyurucu bir biçimde açıklanamıyor oluşudur. Bazı araştırmacılar Ehli Haklar’ın kendilerini sık sık “Nuseyri” olarak tanımladıklarını, İran’da Ehli Haklar’a “Celali”, “Haydari” ve “Haksar (Khâksar)” gibi adlar verildiğini kayddetmektedirler. Ali’ye tanrılık atfettikleri için popüler dilde “Ali İlahi” diye bilindikleri veya onlarla karıştırıldıkları da olmuştur. Pek çok kişi Ehli Haklar’ı özellikle “Haksar” ile ilşkili görmüş, Şii olmaktan çok Sufi bir “tarikat” ya da “sekt” olarak tanımlamıştır. Haksar’ın kurucusu konusunda bir netlik yoktur. Bir görüşe göre bu kurucu Celaleddin Haydar, bir diğerine göre Kutbeddin Haydar veya 1291’de ölen Suhraverdi şeyhi Celaluddin Buhari’dir. Ehli Hakk’ın erken Safevilikle de bağlantısı kurulur. Kronoloji Sorunu Ehli Hakk’ın kronolojisi konusunda biri Minorsky’ye, diğeri İvanow’a ait iki görüş vardır. Minorsky, Ehli Hak listelerinde kimlikleri ve yaşadıkları dönem bilinebilen İmam Ali (ölm. 661), Baba Tahir (11’inci yüzyıl), Sultan Sohak (doğ. 1272?) ve Safevi Şah İsmail gibi adlardan hareketle bir kronoloji önerir. Ivanow da aynı yöntemden hareketle bir kronoloji inşa etmeye çalışır. O’na göre Ehli Hakk’ın tarihi dış dünyanın dikkatini üstüne çekecek belli bir olağandışı olayla başlamadığına göre, kuruluşu uzun bir zamana yayılmış olmalıdır. Öncelikle bu noktaya dikkat çeker. Kronoloji tespitinde Baba Tahir’in kesin bir referans gibi alınmasını da doğru bulmaz. Çünkü 11’inci yüzyılda yaşadığı kabul edilse de Baba Tahir’in döneminin çok kesin olmadığını düşünür. Derviş geleneklerinde büyük, ama hakkında hiç bir şey bilinmeyen “Balu Tahir” adında bir seyitten sözeden Ivanow, tam burada Dersim’de Bal (Balalü) adında bir aşiretin varlığını hatırlatır. Balu Tahir’in yerine daha tanıdık bir ad olduğu için Baba Tahir’in ikame edildiğinden kuşkulanır. İvanow’un dedikleri dikkate değer. Ama O’nun kurgusunda da yer yer bir karışıklık görülür. Bir yerde Sultan Sohak’ın 13’üncü yüzyılda yaşadığını tahmin ederken, biraz ileride onun dönemini 16’ıncı yüzyılın ikinci yarısına yerleştirir. İvanow, Ehli Hakk’ın orijini olarak Pavlaki hareketini gösterir. Dürzüleri ve Ehli Hakk’ı Pavlakiler’in İslami kılık altında devamı olarak görür. İran İsmailizmi ile Ehli Hak öykülerinin oldukça benzer olduklarına işaret eder. Moğol istilası döneminde Goran bölgesinin bir derviş istilasına uğradığını, başta Alamut İsmailileri olmak üzere İran’ın her yanından Goran bölgesine sığınan bu “Şii heretikler”in Goran aşiret konfederasyonunun rahip/ruhani sınıfını oluşturduklarını söyler. Bu sığınmacıların İran’ın kaçıp geldikleri bölgelerinden farklı devirlere ait dil öğelerini de birlikte getirip Goran dili ve dinini reforme ettiklerini tahmin eder.