Kızılbaşlık ve Türkmenler – Vatan Özgül

Osmanlı tarihlerinde, mensup olunan boy, ulus veya etnik kimlik yerine, kişilerin ön plana çıkması, devlet hizmetindeki Türkmen beylerinin mensup oldukları aşiretlerin tespitine imkan tanımadığı gibi, büyük siyasi olayların etrafında odaklanan tarih yazıcılığı, konar-göçer(2) Türkmen topluluklarının içtimai vaziyeti ve yaylak-kışlak hayatları boyunca meydana getirdikleri olaylar hakkında da kayda değer bilgiler vermemektedir. Osmanlı tarihleri, Türkmenleri ya isyanlar vaki olduğu zaman veyahut Akkoyunlu ve Safevi Devleti ile Osmanlı Devleti’nin mücadeleleri esnasında anmakta, Safevi Devleti hizmetindeki Türkmenler için ise sıklıkla “Kızılbaş” tabirini kullanmaktadır. Bundan dolayı, Türkmenler, tarihlere daha çok sosyal ve iktisadi düzeni tehdit eden düşman unsurlar gibi yansımıştır. Bununla birlikte, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu esnasında Osmanoğulları’nın ataları, konar-göçer Türkmenler olarak tasnif edilmesi Türkmenlik’in yerinilecek bir husus olmadığı, bilakis yerleşik hayatın temsilcileri tarafından da övünülecek bir özellik olarak mütalaa edildiği anlaşılmaktadır.(3)

Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletlerinin temelde Türkmen aşiretlerine dayanması ve bu devletlerin siyasi hayatında boy ve oymakların müessir bir rol oynaması, bu devirde yazılan tarihlere de yansımaktadır. Siyasi rolleri itibariyle ön plana çıkan şahısların mensup bulundukları kabileler, onların adları ile birlikte anılmakta ve böylece aşiretlerin devlet içindeki fonksiyonunu tespit etmek mümkün olmaktadır.(4)

Anadolu’daki Türkmen Aşiretlerini incelerken kökenin bir şekilde Horasan’a dayandığı görülmektedir. Horasan’a da Orta Asya’dan geldikleri ileri sürülmektedir:(5)

Bize meftun olan marifet söyler

Biz Horasan illerinde baydanız.

Musa gibi lentarani değiliz

Aslımızı sorar isen Hoy’danız(6)

Abdal Musa’ya ait olduğu varsayılan bu sözlerden en azından Abdal Musa ve çevresindekilerin Horasan’dan (hatta Horasan’a bağlı Hoy kasabasından) geldiklerini anlıyoruz.

Türkmen kavramı oldukça fazla tartışılmaktadır. Etimolojisi konusunda da oldukça farklı görüşlere rastlamak olasıdır. Ebu’l Gazi Bahadır Han’ın “Secere-i Terakkime (Türkmenler’in Soykütüğü) adlı eserinde, Kaşgarlı Mahmud’un “Divan-ı Lügât-ı Türk”ünde, Nesri’nin “Kitab-ı Cihannüma’sında” vs. eserlerde Türkmen adı konusunda çeşitli görüşler ortaya konmuştur.(7)

XI. yüzyıla kadar Oğuzlar’ın dışındaki Türk Boylarından bazılarına Türkmen dendiği bilinmektedir. Bu yüzyıldan sonra Türkmen adı yalnızca Oğuzlar’a verildi. Kaşgarlı Mahmut XI. yüzyılda sadece Oğuz boylarından meydana gelen Türkmen teşekküllerini kaydetmekte, hatta onlarında kendi içlerinde “dedelerinin isimlerini alan” irili ufaklı oymaklara ayrıldığını bildirmektedir. Öte yandan Oğuzlar’ın, XIII. yüzyıllara kadar kendilerini Türkmen diye isimlendirmeleri her halde konar-göçer hayatı temsil ediyordu.(8)

Yörük ve Türkmen adı Osmanlı’da bazen eş anlamlı olarak kullanılmıştır: “Fatih’in Kanunnamesini’nde Yürük tabir olunan Türkmenler’in teşkilat ve vazifeleri hakkında şu madde vardır….”(9) Daha sonraki zamanlarda ise Yörükler, Türkmenler’in bir alt kolu olarak sınıflandırılmıştır:(10) “Rumeli’de bulunan Türkmenler iki sınıfa ayrılmıştı: Yürükler, müsellimler”(11) Farklı zaman ve konum içinde Türkmenlik ve Yörüklük olgusu değişime uğramıştır. Günümüzde (2000 yılına yaklaşırken) Edremit çevresindeki Tahtacılar’a Yörükler “Türkmen” demektedir. Aralarındaki etnik farkın dinsellikten kaynaklandığını, aslında aynı kökenden geldiklerini vurgulamaktadırlar: “Türkmenler ve Yörükler her ne kadar birbirleri için aramızda soğan zarı gibi ince fark var deseler de bu farklı dinsel inanç içindeki boylar arasında hemen hemen hiçbir ilişki bulunmamaktadır.”(12) Bu yörede (Edremit ve çevresi) Türkmenlik’ten kasıt Kızılbaşlık’tır. Kısacası bu yörede Türkmenlik, Tahtacılık ve Kızılbaşlık bir şekilde eklemlenmiştir.

Zaman ve konum ne olursa olsun Türkmenlik kavramı içinde köken olarak Türk olma durumunu ve bununla birlikte, Osmanlı’nın son dönemlerine kadar, konar-göçer bir yaşam tarzını uygulama bulunmaktadır:(13)

“Türkmenler’in hayat tarzlarını yerleşik hayat ile göçebelik arasında bir ara şekil diye tarif edebiliriz. Resmi kayıtlarda ve kanunnamelerdeki konar-göçer tabiri bir terim olarak bunların hayat tarzlarını pek güzel ifade etmektedir.”(14)

X. yüzyılın birinci yarısında Oğuzlar, Hazar Denizi’nden Sir (Seyhun, İnci) ırmağının orta yatağındaki Fârâb (XI. yüzyıldaki adı ile Karaçuk) ve İsficab yörelerine kadar olan yer ile bu ırmağın kuzeyindeki bozkırlarda yaşıyorlardı.(15) X. yüzyılın başlarında Oğuzlar’ın çoğunluğu göçebe idi.(16) Oğuzlar’ın yerleşik yaşama geçişlerindeki en büyük etken İslamlaşma’dır. İslamiyet’in gelişimiyle yerleşik yaşam düzeni gelişmiştir.(17)

Kaşgarlı Mahmut’tan öğrendiğimize göre, Moğol istilası sırasında bir kısım göçebe Türkmenlerin aşağı Sir-Derya boylarında oturmaktaydılar. Faruk SÜMER, Türkmenler’in Horasan’a ve oradan Anadolu’ya göçlerini Moğol istilasına dayandırmaktadır. “Horasan adı ile şüphesiz Türkistan da ifade olunuyordu.” Buradaki göç aslında bir kaçıştır:(18)

… Hacı Bektaş’ın, Baba İlyas’ın peşinden “Horasan’dan geldiğini” biliyoruz. “Horasan’dan gelmek”, eski vakayinamelerde ve menkıbelerde sık sık kullanılan bir klişedir. Bu söz, esas olarak göç fikrine gönderme yapar. Türkmen boyları 11. yüzyılın sonlarında Anadolu’ya gelmeye başlamıştı. Bu boyların göç hareketleri 12. Yüzyılda ve özellikle de, Moğol istilasından kaçmak zorunda kaldıkları 13. yüzyıl boyunca iyice yoğunlaştı. Genel olarak Orta Asya ya da Maveraünnehir’den gelen göçmenlerin izlediği yol Horasan’dan geçiyor ve Hazar kıyılarını takip ederek İran Azerbaycanı’na ulaşıyordu. Bu yol, İran çöllerine girmemek için izlenen olağan yoldu. Bu nedenle, “Horasan’dan gelmek” deyimi, bahsedilen kişilerin o yerin değil de göçebe insanlar olduğu anlamına geliyordu.(19) Aynı konuda Ahmet Yaşar OCAK şu tespiti yapıyor:

“Horasan kelimesi, onların hakikaten Horasan mıntıkasından geldiklerini değil, Horasan’da doğmuş bulunan cezbe ve ilâhi aşk esasına dayalı Melâmetî sûfiliğinden kaynaklanan Kalenderilik akımına mensup olduklarını göstermekteydi.(20)”

Türkmenler’in Orta Asya’ya bağlılıkları atasözleri ile sabit. Sarıkeçiler, gururlanan kimseye: “Horasan’da kaç dönüm tarlan var?”, “Amma Horasanlı ha!…”, “Ne Horasanlı adam!…Bu kadar olmaz” derler. Kozan’ın Aslanlı köyünde, saf adama “Horasan akıllı” derler. Silifke’nin Kırtıl köyü Alevileri “Âlim Buhara’dan çıkarmış da evliya Horasan’dan” diyorlar.(21)

XI. yüzyılın başlarında büyük bir çoğunluğu göçebe bir hayat yaşayan Oğuzlar’ın ekonomik faaliyetleri, bu yaşayışın icabı olarak, başlıca hayvancılığa dayanıyordu. At ve hatta deve eti yedikleri iddia edilmektedir. Oğuzlar, Müslüman olduktan sonra at eti yemekten vazgeçmişlerdir. Çünkü, dahil oldukları Hanefi mezhebi at eti yenmesini mubah kılmamıştı.(22)

Faruk SÜMER’den alıntıladığımız son paragraftan adeta, bütün Oğuzlar’ın Hanefi Mezhebi’nde olduğu sonucu çıkmaktadır. Bu pek mantıklı gözükmemektedir. X. yüzyılın sonlarına doğru “şia” olayı çoktan olmuş ve İslam içinde bir çok mezhep ortaya çıkmıştı. İslam içersindeki bölünmenin temel sebebi Hz. Ali’nin hilafeti sorunudur. Türkmenler İslam’la 8. Yüzyılın başlarında doğrudan karşılaşmaya başladılar. Hatta bu karşılaşmalar büyük katliamlara uğrama şeklinde gerçekleşti:(23)

“Peygamberin vefatından sonra Arabistan yarımadasında doğan İslam anlayışında iki karşıt görüş oluşmuştu. Bunlardan birisi Arap milliyetçiliğini ve militarizmini ön planda tutanların görüşü, diğeri İslam dininin evrenselliğini vurgulayanların görüşü idi. Peygamberin ölümünden sonra, Ömer ve Osman zamanında Arap milliyetçiliği ön planda tutulmaya başlanmıştı. Öncelikle İran toprakları Ömer ve Emeviler’in devrinde istilaya uğradı. Bunu takiben de Emeviler Türkmenlerin yaşadıkları bölgelere saldırmaya başladılar. Miladi 710 yılında Emevi kumandanı Kuteybe bin Müslimül Dahili’nin Türkistan’da hileli barış yaparak bir günde 10.000 kadar Türkmen’in başını kestiği bildirilmektedir.”(24)

Türkmenler’i katleden güç aynı zamanda Ali’den taraf olanları da yok etmeye çalışan güçtür. Türkmenler, bir taraftan Moğol istilasından kaçarken öbür taraftan Emeviler’in zulmü ile karşılaşıyorlardı. Türkmenler’den bir kısmı dahi olsa, “Emevi karşıtı yani Şia yandaşı olmayı tercih edenler olmamış mıdır?” sorusu akla geliyor. Hangi toplum hiç bir direnç göstermeden kitlesel olarak yeni bir dine geçmiştir? 2000’lere yaklaşırken, halen eski şamanist inancını güden kimi Anadolu insanımızın varlığı, fotoğrafı iyi çekilmesi gereken sosyal bir olgudur:(25)

“Sultan Ana’nın hiçbir dini inancı yok. Bir tür yarı şaman. Doğaç bir dine inanıyor. Ömründe bir kez olsun abdest alıp namaz kılmamış. En ufak bir dua, besmele bilmiyor. Ülkemizin padişahlıkla mı, cumhuriyetle mi yönetildiğini de… Ancak Dedem Korkut masallarını, (o buna metel diyor) Deli Dumrul’u, Tepegöz’ü, Karacaoğlan’ı, Yunus Emre’yi, Pir Sultan Abdal’ı, Köroğlu’nu çok iyi biliyor.” (26)

Aslında sorun, 10. yüzyıl sonrasında Türkmenler’in dinsel anlayışıdır. Ebu Hanife dahi Emeviler’den ve Abbasiler’den taraf olmamıştır. Ancak sonradan Arap militarizmini güdenler Sünni İslam içersinde bulunduklarından, zulüm ettikleri kitleleri doğal olarak Şia’ya sevk etmişlerdir:(27)

“Şiiliğin Irak ve İran’da yayılmasının sebebi, bilhassa müsteşrikler (28) ve onların her sözünü doğru sayanlar tarafından ortaya atılan uydurma sebeplerden değil, Ali’nin Küfe’yi merkez edinmesinden ve sonra Emeviler’in, İslami esaslardan ayrılıp Arap milliyetine dayanan bir siyaset gütmelerinden, Arap olmayan Müslümanları Mevâli-köleler saymalarından, onları daima kendilerinden aşağı görmelerinden doğmuştur. Arap olmayanların, Emeviler’in düşman oldukları Ali’ye ve Ali evladına bağlamaları, Emeviler’in bu aşırı milliyetçi siyasetinden meydana gelmiştir.” (29) Katliamların olmadığını varsaysak bile bu anlatılanlardan Türkmenler’in (bir kısmının dahi olsa) Şia hareketine bağlanmalarını kolaylaştıracak yeterli bir sosyal-psikolojik sebep olduğu sonucuna ulaşılabilir. Bir süreç olarak Alevileşme yukarıda anlatılanlardan sonra başladığı iddia edilebilir.

“Dede Korkut (Korkut Ata) menkıbeleri, Yunus Emre’den de önce halk arasında yaygındır. Dili, üslubu ve konusu yanında, Türk ahlak ve törelerini yansıtması bakımından da büyük ilgi gören menkabelerini Oğuz ozanları ellerinde kopuzlarla terennüm ederler.” (30)

Hasan ile Hüseyin’in hasreti su

Ayşe ve Fâtıma’nın nigâhı su

Şâh-ı Merdan Ali’nün Düldülünün eğeri ağaç

Zülfikâr’ın kını-y-ile kabzası ağaç

Şah Hasan ile Hüseyn’ün bişiğü ağaç (31)

Yukarıda anlatılanlar Kızılbaşlık’taki dedelik kurumunu (32) anımsatıyor. Proto-Kızılbaşlık (33) şeklinde adlandırabileceğimiz bu erken Kızılbaşlık, 10. yüzyıl ve hemen sonrasındaki süreçte gelişmeye başlamış gibi gözükmektedir. Nitekim, Kızılbaşlık’ın temelini oluşturan Heterodoks İslami Târikatlardan biri olan Kalenderilik, bu esnada ortaya çıkmıştır:(34)

“Kalenderilik’in kimin tarafından kurulduğu tam olarak bilinmemektedir. 481 H.’ de (1018) ve vefât eden Şeyhülislam Hace Abdullah-ı Ansari’nin bir Kalender-Nâme’si olduğuna göre Kalenderilik hayli eskidir.” (35)

Selçuklu devletinin kuruluşu, Oğuz Türkleri’nin tarihinde pek mühim bir dönüm noktasıdır. Bu devletin kurulması ile İslâm’ın siyâsi hâkimiyeti Oğuzlar’ın eline geçtiği gibi, Anadolu ve ona komşu ülkeler de onların yurdu olmuştur. Oğuz Türkleri, Yakın Doğu İslam Dünyası’nın, bilhassa X. yüzyılın başlarından itibaren siyasi bakımdan zayıf bir duruma düşmesinden faydalanarak adım adım ilerleyen Bizans’ı geri atmakla kalmamış, onun asıl dayanağı olan Küçük Asya’yı fethetmek sureti ile bu devletin çökmesine ve yıkılmasına âmil olmuştur. (36)

Selçuklu Türkmenleri’nin Maveraünnehre inmeleri, Müslüman olmalarından daha çok Samanoğulları-Karahanlı rekâbeti ile ilgilidir. Onlar, önce Samanoğulları’na yardımda bulunmuşlar, Ali Tekin’in muhalefeti sırasında da Karahanlılar’ın iç mücadelerinde yer almışlardı. Ancak, bu gelişmeler, Karahanlı ve Gazneli devletlerinin, Türkmenler’in bölgede siyâsi bir güç hâline gelmelerini önlemek amacıyla, bunlar üzerinde baskılarını artırmalarına yol açtı. Bu sıralarda Türkmenler Arslan Yabgu ile Tuğrul ve Çağrı Bey, Gazneli ve Karahanlı baskılarına karşı kendilerini daha iyi savunacakları bir bölgeye çekilirken, Çağrı Bey yaklaşık 3000 kişilik bir kuvvetle batı yönünde “keşif” hareketine çıktı. Çağrı Bey’in batıya yönelmesinde her halde bu tarafta Samanoğulları’nın yıkılmasından kaynaklanan otorite boşluğunun doğması da etkili olmuştu. (37)

Maveraünnehr hükümdarı Karahanlı Nasr b. İliğ 1013 yılında vefat etti; yerine kardeşi Mansur geçti ve bu, Arslan İliğ unvanını taşıdı. 411 (1020-1021) yılında hânedana mensup olan Ali Tegin Buhara’ya hâkim oldu ve ülkeni genişletmeye başladı. İşte bu tarihte Selçuk’un oğlu Arslan Yabgu’nun idaresinde olmak üzere, Selçuklular’ın Cend’den aşağıya inip Buhara’nın 20 fersah kuzeyinde bulunan Nûr yöresinde yaşadıklarını görüyoruz. (38)

Ali Tegin ile Arslan Yabgu arasında kuvvetli bir ittifak olmuştu. Gazneli Mahmud topraklarına sık sık tecavüzlerde bulunduğu için Ali Tegin’in komşuluğundan memnun değildi. Gazneli Mahmut, Hacib Bilge Tegin komutasında Ali Tegin üzerine asker gönderdi. Bu gelişmelerden sonra Gazneli Mahmud Ali Tegin’i yener ve bir hile ile Arslan Yabgu’yu hapseder.

Arslan Yabgu’nun Gazneli Mahmud tarafından ele geçmesinin Selçuklular tarafından fiili bir tepki ile karşılandığına dair herhangi bir bilgiye rastlanmıyor. Oğuzlar’dan Arslan Yabgu’ya bağlı 4000 çadırlık bir kümenin ileri gelenleri onun yakalanmasından sonra Gazneli Mahmud’a beğlerinden yani Selçuklular’dan, zulüm görmekte ve eziyet çekmekte olduklarını söyleyerek, Horasan’a geçmelerine izin vermesi ricasında bulundular. Gazneli Mahmut bu izni verdi. Bu Oğuz kümesi Horasan’a geçerek Serahs, Ferâve ve Abived çölünde yurt tuttular.

Gazneli Mahmud’a 1027 yılında yaptığı Hind seferinden dönüşünde Nesâ, Bâverd(Abiverd) ve Isferâyi halkından birçok kimseler, Türkmenler’in tecavüzlerinden şikayet ettiler. Buna karşılık Gazneli Mahmud önlem aldı. Yapılan savaşlar sonunda birçok Türkmen öldürülmüş, tutsak edilmiş, geriye kalanları ise Balhan ve Dihistan’a kaçmışlardır. (39)

Türkmenler’in Orta Horasan’dan çekilmesinden sonra meydana gelen boşluğu Tuğrul ve Çağrı beyler doldurmak istediler. Sultan Mahmud’un ölümüyle tahta geçen Mesud’dan buraya yerleşme izni istedilerse de bu reddedildi. Bunun üzerine Türkmenler zorla Orta Horasan’a girdiler. Sultan Mesud’la yapılan savaştan Tuğrul ve Çağrı Bey’in komutasındaki Türkmenler kazandı. Oğuz Yabgu devletinden ayrılanlar (Tuğrul ve Çağrı Beyler) Selçuklu Devleti’ni kurdular. (40) Sonraları batıya doğru ilermeye başladılar. Karşılarına Kürtler, Arap ve Acem halkları ile Bizans’a doğru ilerleyen, Azerbaycan ve Musul çevresini yağmalayan Irak Türkmenleri vardı: (41)

“Arslan Yabgu’nun tutuklanarak Kalincar kalesine hapsedilmesinden sonra, Arslan Yabgu’nun maiyetinden bir grup Gazneli Mahmud tarafından Horasan’a sevk edilerek Nesâ, Abiverd ve Ferâve bölgesine yerleştirildi. Daha sonraları diğer Türkmenler’den ayırmak için Irak Türkmenleri diye adlandırılan bu grup yerleşik halk ve idareciler ile anlaşmazlığa düşünce, Gazneliler tarafından bu bölgelerden çıkarıldılar. Türkmenler de Azerbaycan taraflarına çekilmek zorunda kaldılar.” (42)

Gerek Irak Türkmenleri’nce gerekse Selçuklular’ca Malazgirt Savaşı’ndan (1071) önce Anadolu’ya akınlar yapıldığı görülüyor. Bu sırada Anadolu’da Kürt Aşiretleri, Ermeniler, Rumlar (Bizanslılar), vs. halklar bulunmaktadır. (43) Anadolu’ya göç yeni yerleri fethetme, ganimet elde etme ya da doğudan gelen (gelme olasığı olan) tehlikelerden uzaklaşma güdüsüyle mi yapılmıştır? Bunun altında yatan başka nedenler olabilir mi?

Reha ÇAMUROĞLU kitabında “Halk İslamı” ve “Resmi İslam” anlayışına yer veriyor. Buna göre Halk İslamı, uzlaştırıcı evrene sahip heterodoks bir İslam inancıdır. Resmi İslam inancı ise Selçuklu yönetiminin benimsediği savaşçı evrende, ortodoks yani katı İslami kurallara bağlı, bu yönüyle Türkmen Kültürü’nden uzaklaşmış bir İslam İnancıdır. Bu teziyle Selçuklular içinde bir ayrışmanın var olduğunu vurguluyor. Selçuklu içindeki bazı oymakların -bir yerleştirme ve sorun çıkartan aşiretlerden kurtulma politikası olarak- uç noktalara sürüldüğünü belirtiyor: (44)

“Karahanlılar döneminde Ahmed Yesevi (ölümü 1166) geniş Türkmen kitlelerinin anlayabileceği bir dille İslam’ı popülerleştiriyor. Ama özellikle Yesevi’nin girişimi, aynı zamanda Türkmen kitleleri arasında doğacak Halk İslamı’nın bir ilk noktası olurken Anadolu’ya henüz girmemiş Türkmenler üzerinde en etkilisi oluyor. (45) Bizans, Selçuklu vs. çevre devletlerin evrenleri dışında Türkmenler’in ve yerlilerin (46) uzlaştırıcı bir evren çevresinde Anadolu’ya ve taşıdıkları değerleri paylaşmalarıdır. Bizce Türkmenler’in Anadolu’ya yerleşmelerini sağlayan asıl önemli etken budur.” (47)

“Hıristiyan Anadolu İslamlaşırken heterodoks akidelere sahip Nasturiler, Paulicanlar, (48) Montanistler…. ve de Gregoryenler’in çoğunlukla İslam’ın da heterodoks yanına intisap ettikleri bir vakıadır. Ünlü Bektaşi şairlerinden Harabi ve ayrıca Aşık Vartan, Civan Ağa, Zeki, Nikabi, Hayrani, Çoşkuni ve daha başkalarının Ermeni kökenli olmaları, keyfiyeti teyit ediyor.” “Gerçekten Sivas-Erzurum-Divriği üçgeni, Alevi yayılmasının coğrafi merkezini teşkil edip Bizans devrinde Paulican hereys’sinin çoğrafi yayılmasına tekabül etmektedir. Alevi-Bektaşiler’in temel dogmalarından biri olan eline, diline, beline yasağının Montaniste kökenli olduğunu tespit etmek ilginç olup Saint Augustin’de (De Moribus Manichaeorum) rastlanır.” (49)

Anadolu’ya göç ve Anadolu’ya özgü bir İslami anlayışın oluşmasında Türkmenler ile Anadolu’da yaşamakta olan halkların, benzer halk inançlarına sahip olmalarının oldukça etkili olduğu söylenebilir. Bu konuda Ahmet Yaşar OCAK’ın tespitlerini aktaralım:

“Hızır veya Hızır-İlyas’ın Saint George’dan başka, Doğu Anadolu-Kızılbaşları arasında, Ermeniler’in büyük bir kudsiyet izâfe ettikleri Saint Sergios ile özdeşleştirildiği tespit edilmiştir. Özellikle Dersim Kızılbaşları’nın eskiden bu azize ait manastır ve kiliseleri kendilerine aitmiş gibi ziyaret ettiklerini yine Hasluck naklediyor. Ona göre, bu yörenin daha batısında Saint Georges ve Saint Théodore kültü nasıl Hızır’la birleştirilmişse, Doğu Anadolu Kızılbaşları da Ermeniler dışındaki Hıristiyanlar’a pek bir şey ifade etmeyen Saint Sergios kültünü Hızır’la birleştirmişlerdir.” (50)

Malazgirt ve Miryokefalon Savaşları’ndan sonra Anadolu, Türkmenler’in yurdu olmaya başladı. Türkmenler, Selçuklu hükümdarlarına karşı, devletin nimetlerinden faydalanamamaktan kaynaklanan kırgınlıklarını hiçbir zaman gizlememişlerdi. Onlar taht mücadelelerinde açıkça mualiflerin yanında yer alıyorlar (51) ve devlete karşı muhalefeti destekliyorlardı. Selçuklu hükümdarları Türkmenler’in rahatsızlıklarını bildiklerinden tedbir olarak onları ya devlet idaresine girmekte direnen ve kontrolu güç olan dağlık bölgelerdeki topluluklara karşı denge unsuru olarak kullanıyorlar ya da uçlara sevk ederek Ermeni, Gürcü ve Bizans topraklarında yağmalar yapmalarına ses çıkarmıyorlardı. Bu politika aslında Selçuklu sınırlarının Hıristiyan ülkeler aleyhine genişlemesinin değişik yöntemi idi. Siyasi sınırlara hiçbir zaman riayet göstermeyen konar-göçerler, sık sık Bizans veya Ermeni topraklarına giriyorlar, yerleşiklerin ekinlerine ve köylere zarar veriyorlar, bu surette sınır boylarındaki ahalinin daha içerilere gitmelerine yol açıyorlardı. Böylece otlaklar ve ziraat alanları elde edilmiş oluyordu. (52)

Türkmenler’in Horasan’dan kalkıp şu anki yerlerine gelinceye kadarki tarihsel süreçte kendilerini, çevre aşiretleri ve sınırları içinde bulundukları devletleri derinden etkileyen toplumsal olaylar meydana gelmiştir. Bunları başlıklar halinde özetlemek gerekirse şöyle sıralayabiliriz:

a) Horasan ve Anadolu arasında Akkoyunlu, Karakoyunlu, Selçuklu, Moğollar ve çevredeki diğer devletler arasında, sonralarında ise -Balkanları’da içine alacak şekilde- Osmanlı, Safevi, Balkanlar’daki devletler, (ve diğer devletler) arasındaki savaşlar, Türkmenler’in diğer boylarla (aşiretlerle) olan sorunları ve göç

Babai, Şeyh Bedrettin, Şahkulu, Celalî ayaklanmaları gibi Proto-Kızılbaş/Kızılbaşlık ile ve/veya Türkmenler ile ilgisi olduğu düşünülen ayaklanmalar.

Yavuz Sultan Selim’in doğu seferi.

Akkoyunlu, Karakoyunlu, Selçuklu, Anadolu Beylikleri, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin aşiretlere bakış açısı ve aşiretleri konuşlandırma politikaları. (53)

Anadolu’daki Proto-Kızılbaşlar’ı kendi safına çekmek için dinsel anlayışını değiştirdiği iddia edilen Safevi hânedânı, kurduğu tarikat ve Anadolu’ya gönderdiği dinsel kimlikli kişiler sayesinde Anadolu’da, Safevi Şia’sı olayını başlatır. Firuz Şah soyundan geldiği söylenen Şeyh Safî’nin kurduğu Erdebil Ocağı sayesinde -aynı zamanda dinsel kimliği olan- Safevi liderleri, 12 dilimli kızıl taç giymeye, kızıl sarık sarınmaya başlamış, müridlerine de, derecelerine göre aynı tacı, sarıklı veya sarıksız olarak giydirmiştir. (54) Nitekim çeşitli kaynaklarda Firuz Şah, Zerrin Külah lakabıyla birlikte kullanılmaktadır. Zerrin Külah, “Kızıl börk (başlık)” anlamındadır. Bazı kaynaklarda Zerrin Külah, “altın sırmalı bir külah”, “sırma takke” ve “kırmızı külah” olarak da ifade edilmektedir: (55)

” Kızıl tac kabul edildikten sonra, İran’daki Safevi şahlarına tabi olan bu zümreye Sünniler tarafından Kızılbaş denilmiş, aleyhlerine bir çok kötü söylenti ve iftiralar uydurulmuş ve bu ad muhalifleri tarafından daima onları küçük düşürmek için kullanılmış, buna karşılık kendileri tarafından da kızıl elbisenin ve bilhassa kızıl tacın kudsiyetine âit bir hayli hikayeler icat edilmiştir. (57) Bunların Şah Tahmasb zamanında (1524-1576) Bişati adlı şahıs tarafından yazılan ve sonradan, Hatayi mahlası ile şiirler yazan Şah Ismail Safevi (ölüm1524)’ye isnat edilen Menakıb al-esrar bahcat al-ahrar’da ve Otman Baba’ya mensup Alevi-bâtınî zümre tarafından kutb diye tanınan Akyazılı Sultan mensuplarından Egribozlu Yamini’nin Faziletname’sinde bulunmaktadır. (58) ” Nitekim 16. yüzyıldaki olaylara tanıklık etmiş, Şafii mezhebine bağlı bir Kürt olan -Şerefnâme’nin yazarı- Şerefhan kitabında, Safevi yandaşları için Kızılbaş terimini kullanmıştır. Kitabın çevirmeni Mehmet Emin BOZARSLAN, Kızılbaş tabirinin Alevi mezhebinden olanlar için değil, İranlılar anlamında kullanıldığını iddia etmektedir. Bu tespitin doğru olmadığını söyleyebiliriz. Nitekim Safevi Devleti’nin oluşumunda Batı Anadolu’dan dahi gelmiş Proto-Kızılbaş(Alevi) Türkmen gruplarının olduğu bilinmektedir. (59) Bekir KÜTÜKOĞLU’nun tespitini aktaralım:

“Önceleri Osmanlılar’ın alay etme amaçlı kullandıkları bu tanımlama, 1540 tarihlerine doğru artık hayderî (60) (oniki dilimli başlık) tâcın giyilmemeğe başlanmasına rağmen kullanılmaya devam etti. Mesela, Tarih-i Alem-Ârây-i Abbâsi’de Safevi İranlılar bu isimle adlandırılmaktadır.” (61)

Her ne kadar ikinci cümlesiyle yukarıda belirttiğimiz Şerefnâme’nin çevirmeni Mehmet Emin BOZARSLAN’ı doğruluyormuş gibi gözükse de sorun, İran ile ilgili bir tespittir. Nitekim Bekir KÜTÜKOĞLU kendi eserinde de Türkmenlik ve Kızılbaşlık arasındaki yakın ilişkiye sıklıkla vurgu yapar. (62) Şükrî-i Bitlisî, Mardin Kalesi için yapılan savaş sonrası Safevi Ordusu’nun yenilgisini ve bu savaşa katılan Kızılbaş-Türkmenler’in düştüğü durumu alaylı bir şekilde şöyle bir şiirle ifâde etmektedir:

Düşüp hâke (toprağa) kırıldı çok Kızılbaş

Gazâ içün zırhlar döktiler yaş

İderler gerçi dâvâ-yı velîlik

Hezimet (yenilgi) mi olur şan-ı Alî’lik

Anun çün ismi olmuşdur Kızılbaş

Görünür tenlerinde çok kızılbaş

Yakalar yırtuben çâk oldular (parçalandı) hep

Döküldüler kamu (hep) hâk (toprak) oldular hep

Kırmızî taç ile toldı ma’reke (savaş alanı)

Kimi Varsak kimi Menteş kimi Teke

Dutdi yek-ser (baştan başa) gökyüzin şarkî (doğulu) sipâhî (asker)

Elde tiğ (kılıç)-u- dillerinde Şah Şah (63)

19. yüzyıla kadar olan dönemi aktaran kaynaklar Alevi teriminin, günümüz Alevilik’i için kullanıldığına dair bir bilgi vermemektedir. Günümüz Alevilik’inin Kızılbaş terimini reddetmesi, Kızılbaş kavramına yüklenen pejoratif (hakaret dolu) bir anlam kazanmasından ileri geldiği düşünülmektedir. Rafızî, zındık, mülhid, mum söndü yapanlar gibi yakıştırmalar da bu anlam itibariyle Osmanlı yazışmalarında kullanıldığını zannediyoruz. (64) Osmanlı yazışmalarından bir örnek:

“Şehrizol Beylerbeyisi’ne yazılan bir hükümde rastlanan şu ibâre şâyân-ı dikkatir: …Arab Kendümü nam karyede sâkin… nam kimesneler için Kızılbaş, Şah İsmail Şah olalıdanberü er ve avret ve kız ile bir yerde mahlût el ele olup alâmât-ı rafz-ı zâhir ve peydâ eylemişlerdir.” (65) Bir başka yazışma örneği:

“Bilcümle Kızılbaşlar’ın hakkından gelindiği takdirde küllî telef-i nefs olmak lâzım geleceğini arzeden Rum Beylerbeyisi’ne, mülhid ve râfızî olan Kızılbaşlar’ı evleri ve barkları ile alakalarını kesip hisar erleri refâkatinde Kıbrıs’a sürmesi ve fakat Kızılbaş halifelerinin haklarından gelinmesi emredilmiştir.” (66)

Kızılbaşlar’ın Osmanlı’ya karşı birçok isyana katılmış olmaları, Osmanlı Devlet erkanı ve onların etkisi ve idaresindekiler tarafından Kızılbaşlık’a pejoratif bir anlamın yüklenmesinde -siyasi bir tasarruf olarak- etken olmuştur denilebilir. (67)

KISALTMALAR

a.g.e. adı geçen eser

a.g.m. adı geçen makale

bkz. bakınız

s sayfa

KAYNAKÇA

1.ANSİKLOPEDİ VE SÖZLÜKLER:

Felsefe Ansiklopedisi, Orhan HANÇERLİOĞLU, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1993.

Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Mehmet Zeki PAKALIN, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1993.

Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ferit DEVELLİOĞLU, 15. Baskı, Aydın Kitabevi Yayınları, 1988.

2. KİTAPLAR:

AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkı’nın Dirlik ve Düzenlik Kavgası-Celâlî İsyanları, Cem Yayınevi, İstanbul, Eylül 1995.

BAYRAK, Mehmet, Alevilik ve Kürtler, ÖZ-GE Yayınları, 1. Baskı, (?), 1997.

BEŞİKÇİ, İsmail, Doğu Anadolu’nun Düzeni, Yurt Kitap Yayın, Ankara, Şubat 1992.

BİRDOĞAN, Nejat, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerleşmesi, Alev yayınları, İstanbul, Ekim 1992.

ÇAMUROĞLU, Reha, Tarih, Heterodoksi ve Babailer, Der Yayınları, İstanbul, 1990.

DERSİMİ, Nuri, Kürdistan Tarihinde Dersim, Doz Yayınları, İstanbul, Ekim 1997.

ERÖZ, Mehmet, Yörükler, Türk Dünyası Ararştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1991.

EYUBOĞLU, Sabahattin, Pir Sultan Abdal, Cem Yayınevi, 5. Basım, Haziran 1997.

FIRAT, M. Şerif, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Türk Kültürü Araştırma Enstütüsü Yayınları, 5. Baskı, Ankara 1983.

GÖKBİLGİN, M.Tayyib, Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâdı Fâtihân, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1957.

GÖLPINARLI, Abdülbaki, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1997.

GÜNDÜZ, Tufan, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1640”, Bilge Yayınları, Ankara, Ekim-1997.

HALAÇOĞLU, Yusuf, 18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara.

KÖPRÜLÜ, Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 5. Basım, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1984.

KÜTÜKOĞLU, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul, 1993.

OCAK, Ahmet Yaşar, Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İletişim Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2000.

OCAK, Ahmet Yaşar, Babailer İsyanı-Aleviliğin Tarihsel Altyapısı, Dergah Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1996.

OCAK, Ahmet Yaşar, İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü, Türk Kültürünü Araştırma Entitüsü Yayınları, Ankara, 1991.

OĞUZ, Burhan, Türk Halk Düşüncesi ve Hareketlerinin İdeolojik Kökenleri, Simurg Yayıncılık, İstanbul, Haziran 1997.

ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskanı, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1987.

ÖZ, Baki, Kurtuluş Savaşı’nda Alevi-Bektaşiler, Cumhuriyet Gazetesi Yayını, İstanbul, Ağustos 1997.

REFİK, Ahmet, Anadolu’da Türk Aşiretleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1989.

SÜMER, Faruk, Karakoyunlular, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984.

SÜMER, Faruk, Oğuzlar(Türkmenler), 3. Baskı, Ana Yayınları, Eylül 1980.

SÜMER, Faruk, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türkleri’nin Rolü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992.

ŞEREFHAN, Şerefnâme (Kürt Tarihi), Çev: M. Emin BOZARSLAN, Hasat Yayınları, İstanbul, 1990.

ŞAHİN, Osman, Son Yörük, Kaynak Yayınları, İstanbul, Eylül 1992.

TEMREN, Belkıs, Bektaşiliğin Eğitsel ve Kültürel Boyutu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1994.

UĞUR, Ahmet, Yavuz Sultan Selim’in Siyasi ve Askeri Hayatı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2001.

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.

YALMAN, Ali Rıza, Cenupta Türkmen Oymakları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1977.

YAMAN, Ali, Alevilik’te Dedelik-Ocaklar, Cep Kitapları Dizisi-2, (Kendi Yayını), İstanbul, 1998.

YAMAN, Mehmet, Erdebilli Şeyh Safi ve Buyruğu, (Kendi Yayını), İstanbul, 1994.

3. MAKALELER ve RAPOR:

EFENDİYEV,Oktay, Safevi Devleti’nin Kuruluşunda Türk Aşiretlerinin Rolü, Yabancı Araştırmacıların Gözüyle Alevilik, Çeviri: İlhan Cem ERSEVEN, Ant Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 1997

GÖLPINARLI, Abdülbaki, İslam Ansiklopedisi Kızılbaş Maddesi, Sadeleştiren: Alişan AKPINAR, Folklora Doğru, 63. Sayı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 1998.

MELIKOFF, Irene, Alevi-Bektaşiliğin Tarihi Kökenleri, Bektaşi-Kızılbaş(Alevi) Bölünmesi ve Neticeleri, Türkiye’de Aleviler-Bektaşiler-Nusayriler, Ensar Neşriyat.

MELIKOFF, Irene, Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihsel Bölünme ve Sonuçları, Alevi Kimliği, Editörler: T. OLSSON, E. ÖZDALGA, C. RAUDVERE, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Mart 1999.

OĞUZ, Burhan, Anadolu Aleviliği’nin Kökenleri, Folklor ve Etnoğrafya Araştırmaları 1984, Anadolu sanat Yayınları, İstanbul, 1984.

ÖZGÜL, Vatan, Kazdağı Çevresi Tahtacıları ve 5 Telli Saz, Halkbilimi Dergisi, 1. Sayı, Ankara, Güz 1996.

ÖZGÜL, Vatan, Kızılbaşlık’ın Gelişimi ve Türkmenler Üzerine Bir Deneme, Folklor/Edebiyat Dergisi, 23. Sayı, Yaz 2000.

ÖZKAN, Nevzat, Dede Korkut Kitabı’nda Dini-Tasavvufi Unsurlar, Milli Folklor Dergisi, 21. Sayı, Ankara, Bahar 1994.

SAKATOĞLU, Selçuk, Sarıkeçililer-Toroslar’ın Son Göçebeleri, Atlas Dergisi, Sayı:71, İstanbul, Şubat 1999

SOLAK, İbrahim, Anadolu’da Nüfus Hareketleri ve Osmanlı Devletinin İskân Politikası, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 127, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, Ağustos 2000, İstanbul.

Dersim, Jandarma Genel Komutanlığı’nın Raporu, Kaynak Yayınları, İstanbul, Ekim 1998.

Dipnotlar:

1) Bu makale, Folklor/Edebiyat Dergisi, 23. Sayıda yayımlanan Kızılbaşlık’ın Gelişimi ve Türkmenler Üzerine Bir Deneme adlı makalemizin genişletilmiş halidir. (bkz. Vatan ÖZGÜL, Kızılbaşlık’ın Gelişimi ve Türkmenler Üzerine Bir Deneme, Folklor/Edebiyat Dergisi, 23. Sayı)

Aslında Kızılbaşlık, Safevi Şiası’yla birlikte bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla bu başlığı “Kızılbaşlık’a dönüşecek olan Proto-Kızılbalık’ın Gelişimi, Kızılbaşlık ve Türkmenler” şeklinde algılamak daha yerinde olur.

2) konar-göçerlik (ya da yarı göçebelik): Göçebelikten yerleşik hayata geçiş tarzındaki ara tiptir. Kışı köylerde çadır yerine kaim olan ağaç, taş, tuğla, saz v.s. gibi muhite uygun evlerde geçirip ziraat yaparlar. Daha ziyade hayvancılıkla beraber yürüyebilen hububat ziraatidir bu. Yazın da hayvanlarını alıp yaylalara çıkarlar, çadırda otururlar.(Mehmet ERÖZ, Yörükler, s. 72)

3) Tufan GÜNDÜZ, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1640”, s. 14

4) a.g.e. s.15

5) Vatan ÖZGÜL, Kızılbaşlık’ın Tarihsel Gelişimi ve Türkmenler Üzerine Bir Deneme, Folklor/Edebiyat Dergisi, 23. Sayı, s. 119

6) Nejat BİRDOĞAN, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerleşmesi, s. 76; Son beyidin farklı bir versiyonuda şöyledir:Tur’da Musa durup münâcât eyler

Neslimizi sorar isen Hoy’danuz .

(Ahmet Yaşar OCAK, Babailer İsyanı-Aleviliğin Tarihsel Altyapısı, s. 205)

7) a.g.m., s. 120

8) Tufan GÜNDÜZ, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1640”, s.19-20

9) Ahmet REFİK, Anadolu’da Türk Aşiretleri, s. v

10) a.g.e. s. vi

11) Müsellim: Eyalet valileri ile sancak mutasarrıflarının uhdelerinde bulunan yerlerin idaresine memur edilenler hakkında kullanılır bir tabirdir. (Mehmet Zeki PAKALIN, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, cilt 1, Müsellim maddesi)

12) Vatan ÖZGÜL, Kazdağı Çevresi Tahtacıları ve 5 Telli Saz, Halkbilimi Dergisi, 1. Sayı, s. 22

13) Vatan ÖZGÜL, Kızılbaşlık’ın Tarihsel Gelişimi ve Türkmenler Üzerine Bir Deneme, Folklor/Edebiyat Dergisi, 23. Sayı, s. 120

14) Cengiz ORHONLU, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskanı, s. 33

15) Faruk SÜMER, Oğuzlar(Türkmenler), s. 33

16) a.g.e. s. 37

17) a.g.e. s. 41

18) a.g.e. s. 42. Bazı yorumlar bana ait

19) Irene MELIKOFF, Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihsel Bölünme ve Sonuçları, s. 4, Alevi Kimliği.

20) bkz. Ahmet Yaşar OCAK, Kalenderîler, s. 83

21) Mehmet ERÖZ, Yörükler, s. 23. (Kısaltmalar bana ait)

22) Faruk SÜMER, Oğuzlar(Türkmenler), s. 42-43 (Kısaltmalar bana ait)

23) a.g.m. s. 121

24) Belkıs TEMREN, Bektaşiliğin Eğitsel ve Kültürel Boyutu, s. 23

25) a.g.m. s. 122

26) Osman ŞAHİN, Son Yörük, s. 35-36

27) a.g.m. s. 122

28) Müsteşrik: Doğu topluluklarının tarihini, dilini, edebiyatını ve folklorunu araştırmakla meşgul olan âlim, oryantalist. (Ferit DEVELLİOĞLU, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, müsteşrik maddesi)

29) Abdülbaki GÖLPINARLI, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, s. 47

30) Fuat KÖPRÜLÜ, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 252

31) Nevzat ÖZKAN, Milli Folklor Dergisi, 21. Sayı, s. 67-73; (Kızılbaş) Türkmenler’de Ağaç ve su kültü için bkz. Ahmet Yaşar OCAK, Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri.

32) Dedelik konusunda daha geniş bilgi için bkz. Ali YAMAN, Alevilik’te Dedelik-Ocaklar, s. 18-70

33) Proto: ilk ya da erken şeklinde düşünebiliriz. Proto-Kızılbaşlık derken Safevi Şiası öncesi Anadolu’da dağınık, göçebe ya da yarı-göçebe halde yaşayan Heterodoks-Bâtınî (gayrı Sünnî) grupları kastediyoruz. Sadece cami olgusunu ele aldığımızda, Sünnîleşme’nin yerleşik yaşamla görece daha yakından ilgili olduğunu iddia edebiliriz. Bunun temel mantığı ise sosyolojojik temelli dinsel mimari olgusunda yatmaktadır diye düşünüyoruz. Göçer bir toplumda (betonarme-taş) bina kültürü olabilir mi ?” sorusu kanımızca bizi doğru cevaba götürecek temel sorulardan birisini teşkil eder. Zımnen, bina inşaa etme kültürü ile yerleşik yaşamın, görece daha ilintili olduğu sonucu ortaya çıkar. Elbette günümüzde artık bu olayı irdelemenin pek anlamı kalmamıştır. Toroslar’da göçen Sarıkeçili gibi bir-iki Yörük-Türkmen Boyu’nun haricinde göçebelik genel olarak sona ermiştir denilebilir. (Vatan ÖZGÜL, Kızılbaşlık ve Türkmenler, Karacaahmet Sultan Dergisi, Sayı 63, s. 28; bkz. Selçuk SAKATOĞLU, Sarıkeçililer-Toroslar’ın Son Göçebeleri, Atlas Dergisi, Sayı:71, s. 46-59)

34) Vatan ÖZGÜL, Kızılbaşlık’ın Tarihsel Gelişimi ve Türkmenler Üzerine Bir Deneme, Folklor/Edebiyat Dergisi, 23. Sayı, s. 123

35) Abdülbaki GÖLPINARLI, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, s. 254. Ayrıca bkz. Ahmet Yaşar OCAK, Kalenderîler.

36) Faruk SÜMER, Oğuzlar(Türkmenler), s. 61

37) Tufan GÜNDÜZ, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1640”, s. 20-21

38) Faruk SÜMER, Oğuzlar(Türkmenler), s. 66-67

39) bkz. a.g.e. s. 67-70. Kısaltmalar ve bazı yorumlar bana ait

40) bkz. Tufan GÜNDÜZ, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1640”; Faruk SÜMER, Oğuzlar(Türkmenler)

41) Ayrıntılı bilgi için bkz. Faruk SÜMER, Oğuzlar(Türkmenler)

42) bkz. Tufan GÜNDÜZ, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1640”, s. 21-22

43) bkz. İsmail BEŞİKÇİ, Doğu Anadolu’nun Düzeni, s. 106, 108-109; Faruk SÜMER, Oğuzlar(Türkmenler)

44) Ayrıntılı bilgi için bkz. Reha ÇAMUROĞLU, Tarih, Heterodoksi ve Babailer.

45) a.g.e. s. 94-95

46) Yeni-Platonculuk’la (yeni eflatun felsefesi), Paulicien (Pavlos) hareketiyle dolu Anadolu’daki Heterodoks Hıristiyan halk kitlesi kastediliyor. Yeni Platonculuk hakkında bilgi için bkz. Orhan HANÇERLİOĞLU, Felsefe Ansiklopedisi

47) Reha ÇAMUROĞLU, Tarih, Heterodoksi ve Babailer, s. 110-111. Kısaltmalar ve bazı yorumlar bana ait.

48) ya da Pavloslar. Daha geniş bilgi için bakınız Burhan OGUZ, Türk Halk Düşüncesi ve Hareketlerinin İdeolojik Kökenleri, 2.cilt, s. 11-35

49) Burhan OĞUZ, Folklor ve Etnoğrafya Araştırmaları 1984, s. 367-368; Genel anlamda Anadolu’da yaşamış olan Hıristiyan tarikatlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Burhan OGUZ, Türk Halk Düşüncesi ve Hareketlerinin İdeolojik Kökenleri, 2.cilt, “Son Dönem Hıristiyan Anadolu Heresyleri”

50) Ahmet Yaşar OCAK, İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü, s. 134

Burada Hasluck’un anlattığı ya da alıntıladığı bilgi Captain L. Molyneux-Seel’in “The Geographical Jaournal”da Temmuz-Eylül 1911’deki sayısında yayımladığı “A Journey in Dersim” adlı makalesinden alınmış olsa gerek. Ya da en azından Hasluck’un aktardıkları ile L. Molyneux-Seel’in aktardıkları birbirlerini tutuyor.

“12 İmamlar için 12 gün ve 3 gün de”Keder Ellaz” için oruç tutarlar. “Keder Ellaz”, bir “saint”dir ve sadece “Oriental Takvim”de var. “Keder Ellaz”, Ermeniler’in “St. Serkis” dedikleri figürdür. Kızılbaşlar, Ermeni kiliselerini de ziyaret ederler. Bu kiliselerin en büyük “Saint”, St.Serkis’dir.” (Mehmet BAYRAK, Alevilik ve Kürtler, s. 360)

51) Tufan GÜNDÜZ, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1640”, s. 25

52) a.g.e. s. 25-26

53) Ayrıntılı bilgi için bkz Mustafa AKDAĞ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası-Celâlî İsyanları; İsmail BEŞİKÇİ, Doğu Anadolu’nun Düzeni; Reha ÇAMUROĞLU, Tarih, Heterodoksi ve Babailer; Dersim, Jandarma Genel Komutanlığı’nın Raporu; Nuri DERSİMİ, Kürdistan Tarihinde Dersim; M. Şerif FIRAT, Doğu İlleri ve Varto Tarihi; M.Tayyib GÖKBİLGİN, Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâdı Fâtihân; Yusuf HALAÇOĞLU, 18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi; Bekir KÜTÜKOĞLU, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri; Ahmet Yaşar OCAK, Babailer İsyanı-Aleviliğin Tarihsel Altyapısı; Burhan OĞUZ, Türk Halk Düşüncesi ve Hareketlerinin İdeolojik Kökenleri; Cengiz ORHONLU, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskanı; Baki ÖZ, Kurtuluş Savaşı’nda Alevi-Bektaşiler; Ahmet REFİK, Anadolu’da Türk Aşiretleri; Faruk SÜMER, Karakoyunlular; Faruk SÜMER, Oğuzlar(Türkmenler); Faruk SÜMER, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü; İbrahim SOLAK, Anadolu’da Nüfus Hareketleri ve Osmanlı Devletinin İskân Politikası, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 127, s. 157-192; İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri.

54) bkz. Abdülbaki GÖLPINARLI, İslam Ansiklopedisi Kızılbaş Maddesi, Sadeleştiren: Alişan AKPINAR, Folklora Doğru, 63. Sayı, s,80

55) Mehmet YAMAN, Erdebilli Şeyh Şafi ve Buyruğu, s. 13

56) Şahkulu Sultan Dergahı Mezarlığı, Merdivenköy, İSTANBUL.

57) Pir Sultan Abdal’ın bir deyişinde şu mısralar yer almaktadır:”Gidi Yezid bize Kızılbaş demiş Meğer Şah’ı sevmiş dese yoludur.” (Sabahattin EYÜBOĞLU, Pir Sultan Abdal, s, 162)

58) Abdülbaki GÖLPINARLI, İslam Ansiklopedisi Kızılbaş Maddesi, Sadeleştiren: Alişan AKPINAR, Folklora Doğru, 63. Sayı, s,80

59) bkz. ŞEREFHAN, Şerefnâme, s. 65 (bkz. Faruk SÜMER, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü; Oktay EFENDİYEV, Safavi Devleti’nin Kuruluşunda Türk Aşiretlerinin Rolü, Yabancı Araştırmacıların Gözüyle Alevilik, s. 30-42; Bekir KÜTÜKOĞLU, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri) Bu konuya ileride değineceğiz.

60) Kastedilen Hüseynî tac da olabilir. Nitekim haydari-haydariyye, bir çeşit derviş hırkası olarak tanımlanmaktadır. (bkz. Abdülbaki GÖLPINARLI, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, s. 154, 320, 321, 322, 401, 414, 415)

61) Bekir KÜTÜKOĞLU, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri, s. 2.

62) bkz. a.g.e.

63) Ahmet UĞUR, Yavuz Sultan Selim’in Siyasi ve Askeri Hayatı, s. 88

64) Rafizilık, Zındıklık, Mülhidlik tanımları, tarihselve dinsel alt yapısıyla ilgili olarak bkz. Ahmet Yaşar OCAK, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. Kızılbaşlar’a bu yakıştırmaların Osmanlı yazışmalarında kullanılması ve Osmanlı-Safevi siyaseti ile ilgili olarak bkz. Bekir KÜTÜKOĞLU, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri.

65) Bekir KÜTÜKOĞLU, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri, s. 33.

66) a.g.e. s. 11. Türkmenler’in Kıbrıs’a sürülmesi ile başka belgeleri görmek için bkz. Ahmet REFİK, Anadolu’da Türk Aşiretleri.

67) Vatan ÖZGÜL, Kızılbaşlık ve Türkmenler (2), Karacaahmet Sultan Dergisi, Sayı:64, s. 31. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Irene MELİKOF, Alevi-Bektaşiliğin Tarihi Kökenleri, Bektaşi-Kızılbaş(Alevi) Bölünmesi ve Neticeleri,Türkiye’de Aleviler- Bektaşiler- Nusayriler, Ensar Neşriyat, s. 17-34

Kizilbaş Alevi Türkleri Güney Azerbaijan Iran Türkleri

Kizilbaş Alevi Türkleri Güney Azerbaijan Iran Türkleri

İran Türkleri[1][2][3] (Farsça: ترک‌های ایران Torkha-ye İran), İran‘da yaşayan Türk halkları. Başta Azerbaycan Türkleri olmak üzere Türkmenler,Kaşkaylar, Horasan Türkleri, Halaçlar, Sungurlar, Ebiverdiler, Kazaklar ve Özbekler gibi Türk halkları İran’ın belirli bölgelerinde yaşamaktadırlar.[4]

Bugün İran’da popüler konuşmada Tork sözü Türkî (Turkic) ve Türk (Turkish) kelimelerinin her ikisine işaret eder.[5] İran’da Azeriler en büyük Türk grubudur ve Farsçadaki İran Türkleri (ترکهای ایران) adı öncelikle Azerbaycan Türkleri için kullanılmaktadır.[6]Tebriz, İran Türklüğünün siyasi ve kültürel merkezidir.[7]

Türkmen Sahra bölgesinde yaşayan Türkmenler, İran’da “Türklüklerini” en fazla koruyan toplum olarak bilinmektedirler.[8]

Çalışmalarını İran’daki Türk dilleri üzerine yoğunlaştıran Türkolog Gerhard Doerfer İran’ı Türk dili açısından şöyle değerlendirmiştir: İran günün birinde eşit haklara sahip olacak dilleri ve kültürleriyle doğunun İsviçre’si durumuna gelebilir, işte o zaman oradaki milletleri bütün yönleriyle iyice araştırmanın vakti gelmiş olacaktır. Böylece, filoloji bilimi ve Türkoloji bugünden tahmin edilmeyecek bir ölçüde zenginleşecektir.[9]

Nüfus

İran’da yaşayan Türklerin nüfusu ile ilgili kesin bir rakam verilmemektedir.[10] Verilen rakamlarda Türk nüfusu en az 20 milyon, en çok 35 milyon olarak gösterilmektedir.[10] İran’daki Türklerin nüfusu 20 milyon[4], 25 milyon[11][12], 33 milyon[13], 34 milyon[14] olarak birbirinden farklı şekilde verilmektedir. Dünya Bankası Ülke Profilleri veri tabanına göre 66,1 milyonluk İran nüfusunun %42’sini Türkler oluşturmakta olup, bu oran da yaklaşık 25 milyonluk bir Türk nüfusunu göstermektedir.[15][10] Bağımsız kaynaklara göre % 25-30 olan İran Türklerinin oranı, Azeriler tarafından % 60-70 olarak ifade edilmektedir.[2]

• En büyük Türk nüfusunu Azerbaycan Türkleri oluşturur. Sayıları 18 miyon ila 25 milyon arasındadır.
• İkinci büyük gurup Türkmenlerdir. Sayıları 2.5 milyon ila 3 milyon civarındadır.
• Kaşkay Türkleri, sayıları 1.5 milyon ila 2 milyon arasındadır.
• Diğer Türk toplulukları Avşarlar, Kaçarlar, Karapapaklar, Kazaklar ise 2 ila 5 milyon arasındadır.

• Tarih

  İran ve Türk kelimeleri yanyana geldiğinde sıkça İran ~ Turan ikilemesi kullanılır. Turan adı verilen coğrafya Türklerin ve Türklerle akraba diğer kavimlerin üzerinde yaşamış oldukları, İran ve Çin arasında kalan ve hatta Horasan’ı içerisine alan kısımdır. İran ise Aryen kavimlerinin üzerinde yaşamış olduğu ve Turan ile Mezopotamya arasında kalan toprakların adıdır. Çoğu zaman İran’dan kastedilen Farslar ve Turan’dan kastedilen de Türkler olduğu düşünülür. İranlılar doğularında yaşayan kavimleri Turan olarak adlandırmışlar ve Ceyhun Nehri’nin kuzeyinde yaşayan bütün kavimleri bu isimle adlandırmışlardır. Buna göre, İran ve Turan arasındaki doğal sınır Ceyhun Nehri’dir.[16]

  İran, 1925 yılına kadar Büyük Selçuklu, Safevi, Kaçar, Afşar, Kızılbaş, Türkmen ve Azerbaycan Türkleri devletleri ve hanedanları tarafından yönetilmiştir.

  Büyük Selçuklu Devleti, Akkoyunlu Devleti, Karakoyunlu Devleti ve ardından Safevî Devleti, Afşar Hanedanı ve Kaçar Hanedanı, Türk kökenli birer devlettirler. Mezhepsel olarak Şii–Alevi çizgide olduğu için Sünni Türkler, Osmanlı Devleti ve Özbekler tarafından mezhep savaşları yaşanmıştır.

  
  I. Abbas, Buhara Hanlığı hükümdarı Vali Muhammed Han’ı kabul ederken, (c. 1650, Çihil Sütünü, İsfahan)

  Safevî Devleti; yüzyıllarca Türkmenler, Azeriler ve Kızılbaşlar gibi askerî ve devlet örgütlenmesini oluşturmuşlardır. Bu dönemde Fars kökenliler daha çok ticaret ve devlet işlerinde bulunmuşlardır. Türk savaşçıları o dönemlerde bir Fars kökenlinin emri altında görev yapmayı onursuzluk saymışlardır. Bu sebeple dönem dönem Türk–Fars çatışmaları yaşanmıştır. Büyük Safevi lideri Şah Abbas, Şah ismail, Afşar Hanedanı ve lideri Nadir Şah ve günümüz İran dini lideriAyetullah Hamaney Türk kökenlidir.

  Halklar

  • Afşarlar
  • Kaçarlar
  • Hamse
    • Kengerlular
    • Karâyiler
    • Nefer
  • Horasan Türkleri (Horasanlılar, Horasanî) ve Boçagçiler
  • Bayat
  • Karaçorlular
  • Pazukiler
  • Baharlular
  • Ağaçeriler
  • Rumlular
  • Usanlular
  • Gerayliler
  • Karagüzlüler
  • Zulğedrler
  • Ostaclular
  • Tekellular
  • Bigdeliler

  Azeriler

  Ana maddeler: Azeriler ve İran Azerileri
  İran Azerileri, İran’daki en büyük Türk grubudur ve Farsçadaki İran Türkleri (ترکهای ایران) adı öncelikle Azerbaycan Türkleri için kullanılmaktadır.[6]

  İran’da, pratik bir yaklaşımla, Kazaklar ve Türkmenler dışında kalan Türk topluluklarının hepsi Azerî, dilleri de Azerîce olarak adlandırılmıştır. Türk (Farsça Tork) etnonimi Kuzey Azerbaycan’ın aksine, güneyde Azerileri nitelendirmekte sıklıkla kullanılır.[17]

  Hamedan Eyaletinde yaşayan Azeriler, Karagözlüler, Baharlular, Afşarlar, Karapapaklar, Şahsevenler, Hüdabendelular (Herbendelular), Gülbagiler (Gelbagiler) ve Türkaşvendler gibi gruplara ayrılırlar ve Alevilikten Şiiliğe geçmektedirler.[18]

  Hamse Türkleri

  Hamse Türkleri ya da Hamselü Avşarlar: Bugünkü Zencan Eyaletinin eski adı Hamse Mahalı olup buradaki Güney Azericesine giren Hamse lehçesini konuşan ve boy olarak daha çokAvşarların görüldüğü Türklere Hamse Türkleri denir. Kazvin’in güneybatısından başlayarak Sayınkale ve Sultaniye’ye kadar uzanan yerlerde ve kuzeydeki Yukarı Tarum ve Aşağı Tarum’da ve hattaHalhal çevresinde yoğun bir şekilde yaşamaktadırlar. Hamse (Zencan) eyaletindeki bu Hamse Türkleri dışında, ayrıca Fars Eyaletinde Hamse aşiretleri denilen bir başka yapı daha vardır, fakat buHamse aşiretleri (Hamse, Arapça “beş” demektir: İnallı, Baharlı ve Neferli adlı Türk aşiretleri ile birlikte bir Arap, bir de Lor aşireti) Azerbaycan Türk kimliğini zayıflatmak amaçlı oluşturulmuştur ve her iki Hamse grubu arasında herhangi bir bağ ve aynılık yoktur.[19]

  Hamedan Türkleri

  Ana madde: Hamedan Eyaletinin Türkleri

  Karadağlılar

  Karadağlılar

  Şahsevenler

  Şahsevenler

  Karapapaklar

  Ana madde: Karapapaklar
  Karapapaklar ya da Terekemeler: İran’ın Sulduz (Nekede) yöresi dışında, ayrıca Türkiye‘de genel olarak Kuzeydoğu Anadolu‘da, Kuzey Kafkasya‘daki Derbent, Gürcistan‘nın Kvemo Kartli,Azerbaycan‘ın Kazah bölgelerinde de bulunan[20] ve Azerbaycan Türklerini oluşturan etnik boylardan biridir. Dilleri Azerbaycan Türkçesinin bir ağzı niteliğindedir.[21]

  Küresünniler

  Küresünniler

  Kaşkaylar

  Ana madde: Kaşkaylar
  Kaşkaylar, Orta İran bölümünde olan Şiraz eyaletinde Şiraz, Firuzabad, Abadeh, Kazerun, Faraşbend şehirlerinde yoğun olarak yaşarlar. Kaşkay Türkleri göçebe Türk toplumudur.

  Horasan Türkleri

  Ana madde: Horasan Türkleri
  Horasan Türkleri, İran’ın kuzeydoğusunda Horasan bölgesinde yaşayan ve Oğuzlardır. Nüfusları 1 milyon kişidir. [22] Ayrı bir Oğuz dili olduğu 1969 yılında Gerhard Doerfer tarafından ortaya konanHorasan Türkçesi bir yazı dili değildir ve yerel konuşmada kullanılır.[23]

  Horasan Türkleri çeşitli boylardan oluşmuştur. Bunlardan en önemlileri:[24]

  1. Beyat ya da Bayat, Nişabur bölgesinde (yaklaşık 120‐150 bin) 2. Karaçordu boyu, Güveyn ve Esferayin bölgesinde (yaklaşık 130‐150 bin) 3. İmarlı, Bukanlı, Cuyanlı, Pehlivanlı, Boranlı, Kılıcanlı boyları (Bocnurd vilayetinde)4. Timurtaş ve Nardin boyları (Gürgan merkezinde) 5. Godari boyu (Sını bölgesinde)6. Afşar boyu (Bocnurd ve Kocan’ın güneyinde, Sebzevart ile Nişabur arasında – Servilayet, Ribat, Mişkan, Pamane ve Güveyn’in kuzeyinde) 7. Karayı boyu (Türbet‐i Heyderiye çevresinde)

  Türkmenler

  Doğu Türkmenleri

  Ana madde: Türkmenler
  
  Kuzey ve Razavi Horasan bölgesinde██ Türkmensahra Türkmenleri██ Horasan Türkleri

  Türkmensahra Türkmenleri ya da İran Türkmenleri (kısmen): (Türkmence Eýran Türkmenleri, Türkmensähra Türkmenleri, Türkmensähralylar) İran’ın kuzey-doğusunda bulunan ve Türkmenistan ile sınır komşusu olan İran Türkmenistanı[25] ya da Güney Türkmenistan[26] olarak da adlandırılan Türkmen Sahra [Türkmensahra] (ترکمن صحرا) denen coğrafi bölgede, çoğunluk oldukları Gülistan eyaleti ile azınlık oldukları Kuzey Horasan ve Razavi Horasan eyaletlerinde yaşayan Sünni Hanefi Türkmenlerdir. Türkmensahra şehirleri olarak tanınanGümüştepe (Kümüş Tepe), Bender Türkmen, Siminşehr (Simin Şehir), Akkale (Ak Kale), Anbar Alum (Anbar Olum), İnceburun (İnce Burun),Hütten Küren, Neginşehr (Negin Şehir), Günbedkavus (Gümbet Kavus), Kelale, Meravetepe (Merave Tepe), Deregez ve Kuzey Horasan eyaletindeki Bocnurd dışında ayrıca, Razavi Horasan eyaletinin Türbet Cam şehrinde ve onun çevresinde de yaklaşık beş bin Türkmen yaşamaktadır.[27] Toplam olarak İran’daki Türkmenlerin sayısı yaklaşık iki milyon olarak tahmin edilmektedir.[27] Türkmenlerin büyük klasik şairi Göklen boyundan Mahtumkulu Firaki’nin mezarı buradadır.[25] İran’da “Türklüklerini” en fazla koruyan toplum olarak bilinmektedirler.[8]

  Türkmensahra Türkmen aşiretler arasında Yomut, Teke, Göklen, Nohurlu, Salır gibi aşiretler bulunmaktadır. Türkmenistan’da kullanılan yazı dili, İran Türkmenleri arasında da geçerlidir.[27]

  Türkmensahra Türkmenlerinin tarihini uzun süre birlikte yaşadıkları Türkmenistan Türkmenlerinden ayrı tutmak mümkün değildir. 1881’de, Türkmenlerin Türkmenistan’daki Göktepe Kalesi’nde Çarlık Rusyası ordusuna yenilmesinden sonra, İran ve Çarlık Rusyası arasında yapılan Ahalteke anlaşması çerçevesinde, iki tarafta yaşayan Türkmenler arasına sınır çekilmiş ve güneydeki Türkmenler İran sınırları içinde, kuzeydeki Türkmenler ise önce Çarlık Rusyası ve daha sonra Sovyetler Birliği sınırları içinde kalmıştır. Güney Türkmenlerin oturduğu bölgeye Şah Pehlevi döneminde Türkmensahra adı verilmiştir.[27]

  1991’de Türkmenistan’ın bağımsızlığa kavuşması Türkmensahra Türkmenleri arasında da büyük sevinç yaratmıştır. Bu şekilde bölgede Türkmenlerin de bir devleti olmuştur. Türkmenistan ve İran’daki Türkmenler sınır bölgesine ait pasaport kullanarak Türkmenistan’da yılda 4 kez bulunma hakkı kazanmıştır.[27]

  Batı Türkmenleri

  Ana madde: Türkiye Türkmenleri
  Safevî Devleti’nin kuruluşunda önemli rol oynayan ve Anadolu’dan gelen Alevi–Kızılbaş Türkmen oymakları arasında Rumlu (Sivas-Tokat-Amasya), Ustaclu (Sivas-Tokat-Amasya bölgesinde yaşayan Uluyörük topluluğu), Tekelü (Antalya-İsparta-Burdur), Şamlu (Halep Türkmenlerinden), Dulkadirli (Maraş-Yozgat), Varsak (Tarsus), Çepni, Arapgirlü (Malatya-Arapgir), Turgudlu (Karaman),Bozcalu (Halep Türkmenlerinden), Acirlü (Halep Türkmenlerinden), Hınıslu (Erzurum-Hınıs) ve Çemişezeklü (Tunceli-Çemişkezek) oymakları sayılır ve bu oymaklar arasında en kalabalık olanları Şamlu ve Ustaclulardır. Anadolu kökenli olmayan oymaklar arasında ise Karakoyunlu ve Akkoyunlu mensubu olan Kaçar, Karamanlu, Türkmen ve Afşar oymakları sayılır.[28]

  Halaçlar

  Halaçlar (Farsça ترک‌های خلج Torkha-yi Halac «Halaç Türkleri»): Orta İran’da Qom, Arāk ve Sāva üçgeninde bulunan yaklaşık 46 köyde yaşayan, Kaşgarlı Mahmud‘un belirttiği Argu Türklerinin kalıntıları olan ve dilleri Halaçça tek başına Argu grubunu oluşturan Türk halkıdır. Dilleri eskiden Azericenin bir lehçesi olarak kabul edilirken, kâşifi Gerhard Doerfer tarafından ortaya konduktan sonra bugün bütün yaşayan Türk lehçeleri içerisinde Türkçenin çekirdek yapısını koruyan en arkaik bir Türk dili olduğu kabul görmektedir.[29] Soyu tehlike altındadır ve gençler daha çok Farsça ya da Azerice konuşmayı yeğlemektedirler.[30] Nüfusları 30.000 kişidir.[31]

  
  Nadir Şah

  Dil ve kültür

  Dil

  İran’da Farsça zorunlu öğretilir. Türkçe, Azerbaycan Türkçesi üzerinde önemli kısıtlamalar vardır. Bunlara rağmen, özellikle Azeri Türkçesi 17-20 milyon civarında insanın anadili ve konuştuğu dildir.

  Türkmence, yine 2-3 milyon insan tarafından konuşulur. Kaşkayca ise 1-2 milyon insan tarafından konuşulur. Diğer Türk dilleri tahminen 2-3 milyon civarında konuşulma oranına sahiptir. İran Türklerinin büyük çoğunluğu % 90 seviyelerinde Oğuz Türklerine dayanmaktadır.

  Müzik

  Âşık ve âşıklık: Türk devlet ve toplulukları içerisinde Türkiye’den sonra en kalabalık Türk topluluğunun yaşadığı İran coğrafyasında Türk âşıklık geleneği bütün ihtişamı ile varlığını sürdürmektedir. Çalınan sazların ve saz eşliği olarak kullanılan çalgıların, saz havası ve makamların, anlatılan hikâye ve destanların çeşitliliği göz önüne alındığında Tebriz (Karadağ-Tebriz), Urmiye, Karapapak (Sulduz), Zencan, Save, Kaşkay, Horasan ve Tahran Âşık Muhiti olmak üzere yedi âşık muhitinin bulunduğu görülmektedir. Tebriz Âşık Muhiti’nde beş yüzden fazla, Urmiye Âşık Muhiti’nde altmışa yakın, Karapapak Âşık Muhiti’nde beş ve Zencan Âşık Muhiti’nde yüz elli kadar âşık günümüzde âşıklık geleneği sahasında faaliyet göstermektedir. Tebriz Âşık Muhiti’nde âşıklar “üçlük” dedikleri üç çalgı aleti “saz, balaban, gaval / tef” ile; Urmiye Âşık Muhiti’nde tek saz ile; Karapapak Âşık Muhiti’nde saz, balaban, dümbek veya saz goflasümsüm, dümbek veya saz, zurna ve davul ile; Zencan Âşık Muhiti’nde ise saz, balaban ve gaval /tef ile sanatlarını icra etmektedirler. Her dört âşık muhitinde de şehir ve köylerde yapılan toyların/düğünlerin ekseriyeti âşıklar tarafından yürütülmektedir. Âşıklar bunların yanı sıra resmî törenlere, radyo televizyon programlarına, bölgesel etkinliklere de katılmaktadırlar.[32]

  Kültür

  İran kültürü ve medeniyeti; özellikle Farslar, Türkler ve Arapların tarihî ve kültürel birikminin bir birleşimidir ve çok zengindir. Geçmişten günümüze, çok değerli edebî eserler, bu ülkede Türkçe,Farsça, Arapça olarak günümüze ulaşmıştır.

  Nasreddin Hoca fıkraları Türkmenistan‘da ve İran’da Halaçlar ve Horasan Türkleri tarafından da bilinseler de Türkmen-Sahra bölgesindeki İran Türkmenlerince bilinmemektedir.[33]

  
  Safevi döneminde Kızılbaş askeri

  Din

  İran’daki Türk Kızılbaşlar (Türk Ehl-i Haklar) ile Kürt Ehl-i Haklar (Kürtler ve Lorlar) az çok farklıdırlar. Türk Kızılbaşlar başta Şah İsmail (Şah Hatayı) olmak üzere Safevilere derin saygı beslemektedirler ve genelde Azerbaycan’da, Horasan’da ve İran’ın birçok bölgelerinde sakindirler.[34]

  İran’ın Türklere yaklaşımı

  1979’da İran İslam Cumhuriyeti kurulana kadar çok az sayıda Türkçe eserin basılmasına izin verilmiştir.[10] Modern Fars milliyetçilerinin esas amacı diğer etnik grupların Farslaşmasına yönelik olup Azerbaycan Türkleri onlara göre sonradan Türkleşmiş olan Türkçe konuşan bir halktır.[10]

  Çalışmalarını İrandaki Türk dilleri üzerine yoğunlaştıran Türkolog dilci Gerhard Doerfer‘e göre, pek çok Farsta Türklere karşı nefret duygusu bu güne değin süregelmiştir. Ayrıksı Türk dili olan Halaçça üzerine araştırma yapmak için 1968 yılında İran’a giden Gerhard Doerfer İran Türkleri üzerine yaptığımız araştırmalarımızın bize kazandırdığı en büyük ödül, bu araştırmalarımızın İran Türkleri arasında yarattığı sevinç olmuştur. Örneğin, İran’da hor görülen Halaç halkının kendini ilk kez ciddîye alınmış görmesi, Halaç olmaktan gurur duyması, bizim için de bir övünç olmuştur. demiştir.[35]

  Farslaştırma

  İran, tarihin hiçbir döneminde, gerek etnik, gerekse siyasi, kültürel, sosyal, dilsel ve diğer alanlarda tek yönlü bir ülke profiline sahip olmamış; ülkede farklı etnik grupların olması, bu ülke toplumunu siyasi, kültürel, dilsel ve diğer alanlarda da karmaşık hale getirmiştir. Ancak, 1925 yılından itibaren Şah Rıza Pehlevi’nin politikalarıyla, İran toplum yapısı, “Fars kimliği” başat konuma getirilerek, değiştirilmeye çalışılmıştır. Pehleviler (1925 – 1979) döneminde başlatılan ve Farslaştırma denilen bu asimilasyon politikasında Kürtler de kullanılmıştır. 1925 yılında Rusya-İngiltere ve İran tarafından yapılan nüfus tespitlerinde, Türkmen Sahra halkının tamamının Türklerden oluştuğu kaydedilmekteyken, bu demografik yapı, Pehlevi hanedanlığının başlamasıyla sistemli bir şekilde değiştirilmeye başlanmış, Kermanşah’tan getirilen Kürtler Türkmen bölgelerine serpiştirilmiştir.[8]

  Ayrıca bakınıZ

  • Türkler
  • Türkiye Türkmenleri
  • Irak Türkleri
  • Azerbaycan Türkleri
  • Suriye Türkleri
  • Büyük Selçuklu Devleti
  • Safevi Devleti
  • Kaçar Hanedanı
  • Kızılbaşlar
  • Afşar Hanedanı

  Kaynakça

  1. ^ Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 64 – 72.
  2. ^ a b Ataman, Muhittin. İran’daki Türkiye algılaması: çakışan ve çelişen beklentiler ve bakış açıları. Ortadoğu Analiz, Ocak’10 Cilt 2 – Sayı 13, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM
  3. ^ Muhammed Taki Zehtabi (Kirişçi); çeviren: Rahimi, Ferhad (2010). İran Türklerinin Eski Tarihi. IQ Kültür Sanat Yayıncılık: 403, Şiir Dizisi: 350, Aralık 2010, İstanbul
  4. ^ a b Blaga, Rafael (1997). İran Halkları El Kitabı, sayfa: 272
  5. ^ Bani-Shoraka, Helena (2007). Azerbaycan Dili ve Kimliği Yeniden Canlanıyor mu?. Çeviren: Süer Ekeri, OAKA, Cilt:2, Say›: 3, ss. 160-167, 2007
  6. ^ a b İpek, Cemil Doğaç (2012). Güney Azerbaycan Türklerinde kimlik sorunu. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/1 (Yaz 2012), sayfa: 267-283.
  7. ^ Karaağaçlı, Abbas[http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1498:tebriz-zlenimleri&catid=168:ortadogu-analizlerBilgesam: Tebriz İzlenimleri
  8. ^ a b c Yılmaz şahin, Türel (2007). İran’da unutulmuş bir toplum: Türkmen Sahra Türkmenleri. Akademik Orta Doğu, C.1, S.2, 2007
  9. ^ Doerfer, Gehard (1969). “İran’daki Türk Dilleri”, TDAY‐Belleten, Ankara, 1969, sayfa: 1‐11
  10. ^ a b c d e Gökdağ, M. Rıza (2004). İran Türklerinde Kimlik Meselesi. Bilig, Yaz / 2004, sayı 30: 51-84
  11. ^ Sarrafi, A. (1999). “İran Türklerinin Dili ve Folkloru”, Varlık, sayı 114-3, sayfa: 61
  12. ^ Saray, Mehmet (1999). Türk-İran İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, sayfa: 261
  13. ^ Güldiken, Kadir (1998). “İran’da Yaşayan 33 Milyon Türkü Düşününüz”, Azerbaycan, sayı 322, sayfa: 44
  14. ^ Çehregani, Mahmut Ali (2003). “Hedefimiz Milli Kültürümüze Sahip Çıkmak”, 2023, Sayı 14, Ankara.
  15. ^ Ütük, Kazım (2002). “Araftaki Ülke: İran”, 2023, Sayı 14, sayfa: 10
  16. ^ Bakır, Abdülhalik & Ahmet Altıngök (2011). Klasik ve çağdaş kaynaklar ışığında Turan-İran kavramı ve tarihsel coğrafyası. Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXVI, Sayı/Number 2, Aralık/December 2011, 361-422
  17. ^ Eker, Süer (2008). Farsçanın kıskacında Güney Azerbaycan Türkçesi. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları sayı 9, Güz 2008, sayfa: 183-197
  18. ^ Hemedan Ostani Azerileri
  19. ^ Gökdağ, Bilgehan Atsız (2011). Hamse Türkleri ve Ağzı, Diyalektolog, Kış 2011, sayı:3, sayfa:1-9
  20. ^ Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 69. Ahmet Caferoğlu, kuzey Azerbaycan ve Gürcistan‘dakilerin tamamen göç ettiğini ve Türkiye’deki yerleşim yerlerinin Kars ve Muş olduğunu belirtmektedir.
  21. ^ Yıldız, Muharrem. Karapapak (Terekeme) Türkleri. TC. Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
  22. ^ Doerfer, G. & Hesche, W.1993. Chorasantürkisch, Wörterlisten, Kurzgrammatiken, İndices. (Turcologica 16.) Wiesbaden: Harrassowitz, sayfa: 7,14
  23. ^ Ziyayeva, Zemine (2006). Horasan Ağızları. Journal of Qafqaz University, sayı 18, 2006, s. 91-97, Bakü
  24. ^ Cevat, Heyet (1988). Seyridar Tarih-e Zeban ve Lahjaha-ye Torki, Tahran 1366 (1988), sayfa: 329‐330
  25. ^ a b Kalafat, Yaşar. Horasan Türk halk inançları
  26. ^ İran yönetimi Türkmenleri ezmeye çalışıyor. 25.07.2009
  27. ^ a b c d e Deveci, Abdurrahman (2009). İran Türkmenleri: Türkmensahra. Ortadoğu Analiz, Ekim’09 Cilt 1 – Sayı 10, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM
  28. ^ Tavukçu, Sinan (2009). Alevi Türkmenlerin aşiretten cemaate dönüştürülmesi-III. 28 Ocak 2009
  29. ^ Gerhard Doerfer (yazan), Sultan Tulu (çeviren). Sekiz Halaçça Atasözü
  30. ^ Ölmez, Mehmet. Türk Halkları ve Dilleri 2: Halaçlar ve Halaçça.
  31. ^ Hey’et, Cevad (1988). Varlık (وارلیق), 70.4, sayfa: 12-24
  32. ^ Kafkasyalı, Ali (2005). İran Türkleri âşık muhitleri. Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
  33. ^ Tulu, Sultan (çeviren). İran, Halaçlar ve Horasan Türklerinden Molla Nasreddin Fıkraları. 16.12.2011
  34. ^ Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşlarının (Alevilerinin) Yaşadıkları Bölgeler. 16.12.2011
  35. ^ Doerfer, Gerhard (1987). İran’da Türkler. 23 Kasım 1987 günü Türk Dil Kurumunda yapılan konuşma’dan: Türk Dili, TDK Yay., Sayı: 431, Kasım 1987